Ds. Marco Visser: De Knecht des Heeren niet te snel op de Messias toepassen
Het is een bekend gedeelte: de lijdende knecht des Heeren uit Jesaja 53. Maar op wie doelt de schrijver? Promovendus ds. M. (Marco) Visser koppelt de uitdrukking aan het volk Israël; hij is beducht om een te directe lijn naar Christus te trekken. „Kijk ervoor uit om de tekst op voorhand vast te leggen.”
In de Bijbel komt het vaak voor dat een persoon een volk of gemeenschap representeert. In de taalkunde heet dat de stijlfiguur ”pars pro toto”: een deel vertegenwoordigt het geheel. Zou dat ook met de knecht des Heeren kunnen zijn, zo vraagt ds. Visser zich af in zijn dissertatie ”Pars pro toto: Analyse van de figuur van het pars pro toto in het werk van F. H. Breukelman en uitwerking aan de hand van de teksten over de knecht van JHWH in Jesaja”, waarop hij woensdag promoveert aan de Protestantse Theologische Universiteit (PThU).
Ds. Visser (1976) is protestants predikant in Heemskerk en werkt parttime aan de PThU als onderzoeker vanuit de stichting De Nieuwe Bijbelschool, platform voor Bijbel en actualiteit.
Breukelman
Ds. Visser thematiseert zijn onderwerp vanuit het werk van de Amsterdamse theoloog Frans Breukelman (1916-1993). Deze pakte, in navolging van de theoloog K. H. Miskotte, de stijlfiguur van de pars pro toto op om er een theologisch begrip van te maken. Zo stelde Breukelman dat aartsvader Jakob heel Israël representeert en in Abraham alle familiegeslachten van de aardbodem gezegend worden.
Ds. Visser benadrukt de relevantie van het onderwerp voor zijn werk als predikant. „Hoe kun je zeggen dat „de Bijbel spreekt” en dat dit ons aangaat? Daar gaat uiteindelijk dit onderzoek over. Het beeld van pars pro toto biedt mijn inziens een uitweg uit de impasse om een tekst enkel historisch of symbolisch te lezen. De Bijbel is steeds weer opnieuw actueel, doordat de tekst iets representeert wat ons allen aangaat, in iedere tijd opnieuw.”
De oudtestamenticus dr. Mart-Jan Paul waardeert dat Breukelman vanuit een „inhoudelijk midden” de Schrift leest, vanuit de verlossing in Christus, zo geeft ds. Visser dr. Paul weer. Maar het gevaar is volgens dr. Paul dat de loop van de geschiedenis wordt uitgeschakeld en dat het historisch fundament van het geloof wordt weggenomen. Terecht?
Visser: „Dat zou ik niet zo willen zeggen, maar wel dat het belang van de historiciteit gerelativeerd wordt. In mijn benadering leg ik de nadruk op wat er in de tekst gebeurt en wat deze doet. Je ontkent de historische achtergrond van de tekst niet, maar je kijkt er met een andere blik naar. Breukelman keerde zich tegen de historisch-kritische lezing van de Bijbel die in zijn tijd nog mainstream was en wilde weer terug naar de tekst van de Bijbel. Daarin worden heel concrete dingen verteld. Die concreetheid kan verloren gaan als je de Bijbel symbolisch leest, dan worden de zaken gauw vergeestelijkt. Maar dat het concreet is, is weer iets anders dan dat het historisch moet vaststaan.”
Breukelman stelt dat de concentratie op Christus een zaak is van de hele Bijbel. Jesaja spreekt van de Knecht des Heeren die om onzentwil is gewond, een Licht voor de volken. Wat voor bezwaar hebt u om daarin Christus te lezen?
„Er is zeker een lijn naar het Nieuwe Testament trekken. Maar als je dat op voorhand doet, doe je onrecht aan de tekst en sluit je de betekenis daarin te veel op. In de zin van: dat is de betekenis, en dan ben je daar klaar mee. Door Joden wordt de Knecht des Heeren gelezen als betrekking hebbend op het lijden van het volk Israël. Opvallend is dat het Nieuwe Testament heel terughoudend is om in Jesaja 53 Christus te lezen, behalve in de geschiedenis van de kamerling in Handelingen 8. Over de Knecht des Heeren in Jesaja zijn bibliotheken vol geschreven. Ik heb me daarom moeten beperken en de christologische lezing om die reden laten rusten. Maar het is zeker boeiend om daar een keer een vervolgstudie over te schrijven: hoe in het Nieuwe Testament zelf en de latere kerkelijke traditie deze Knecht des Heeren is uitgelegd.”
