Het moet wel een grote verrassing geweest zijn voor het kerkvolk toen bisschop Guillaume Briçonnet in de rijzige kathedraal van Meaux zich niet langer bediende van onbegrijpelijk Latijn, maar koos voor de taal van het volk. Ook zijn boodschap was ongehoord: „Wij vragen u niet naar uw goede werken en om uw beurs te openen voor de kerk, maar om uw hart te openen voor de boodschap van het Evangelie.” Hoe kwam Briçonnet tot deze ongewone, voor velen ook schokkende woorden?

In Parijs ontmoette hij de invloedrijke geleerde Jacques Lefèvre d’Étaples (zie ”Lefèvre d’Étaples, wegbereider van de kerkvorming”). Lefèvre mocht veel studenten, onder wie Guillaume Farel, leiden naar het licht van het Evangelie. Hij overtuigde ook bisschop Briçonnet van de rijkdom van het Evangelie. Niet goede werken en financiële offers, maar vergeving van de zonden uit genade door het bloedoffer van Christus. Die boodschap was voor de bisschop een grote ontdekking. Hij besluit tot de evangelische hervorming van zijn bisdom, met de Bijbelse prediking van het Evangelie in de landstaal.

Om hieraan gestalte te geven roept Briçonnet, ondanks fel verzet van de plaatselijke geestelijkheid, in 1521 een groep predikers bijeen die zich rond Lefèvre d’Étaples hadden verzameld. Hij vertrouwt het hun toe om in zijn bisdom „het Bijbelse Evangelie overal bekend te maken.” Behalve Jacques Lefèvre d’Étaples gaat het om een groep jonge theologen, onder wie Guillaume Farel. Samen vormen zij als groep de ”Cirkel van Meaux”.

Sorbonne

In Parijs had de conservatieve clerus aan de universiteit van Sorbonne het bestuderen van de Bijbel als Gods Woord steeds onmogelijker gemaakt. Daarom gaan zij graag in op dit verzoek van bisschop Briçonnet. Daar in Meaux, niet ver van Parijs, kunnen zij zich met overgave wijden aan de evangelische prediking. En Lefèvre d’Étaples kan de vertaling van de Bijbel in het Frans, waar hij in Parijs mee was begonnen, hier in alle rust voortzetten. Op basis van Lefèvres Bijbelse exegese stelt deze groep een boek samen met preken in het Frans. De bisschop laat in eigen beheer handzame boekjes met de vier evangeliën drukken om gratis uit te delen.

Dankbaar maken velen gebruik van deze boekjes om zich er op stille momenten in 
te verdiepen, maar ook om in hun winkel of werkplaats, op de akkers anderen voor te 
lezen over die Schat in de akker die zij hadden gevonden. Vanuit de verre omtrek, met name vanuit Picardië, komen op die manier vele dagloners die tijdens de oogstcam­pagnes rond Meaux waren ingehuurd, met het Evangelie in aanraking. Met zegenrijk gevolg.

Volkstaal

In korte tijd ontwikkelt de Cirkel van Meaux zich tot een doordringende hervormingssubcultuur binnen het Franse katholicisme. Daarbij ondersteund door Marguerite, zuster van de Franse koning Frans I, die onder Lefèvres invloed ook voor het Evangelie was ingewonnen. Op verzoek van de hervormingsgezinde prinses Marguerite vertaalde Lefèvre in 1523 het Nieuwe Testament in de volkstaal. Het zou worden verbrand, wat niet verhinderde dat Lefèvre in 1530 een volledige Bijbelvertaling liet uitkomen. Die tekst ligt ten grondslag aan alle latere Franse uitgaven van de Heilige Schrift.

Ondanks de eensgezindheid binnen de Cirkel van Meaux tekent zich toch een groeiende frictie af tussen met name Lefèvre d’Étaples en Guillaume Farel. De inmiddels bejaarde Bijbelgeleerde en ook bisschop Briçonnet staat beiden een reformatie binnen de moederkerk voor ogen, maar de jonge Farel koestert veel radicalere opvattingen. Farel wil ook een einde maken aan de vele misstanden en gaat een breuk met de kerk niet uit de weg. Aan de andere kant groeit de weerstand van de officiële kerk zienderogen. Het felst in hun kritiek zijn de Cordeliers, die Briçonnet van de preekstoel had verbannen, waardoor ze ook verstoken werden van inkomsten. Zij aarzelen dan ook niet om in Parijs klachten in te dienen tegen de bisschop en zijn predikers, die ze ervan beschuldigen ketterse ideeën te verspreiden.

Duimschroeven

Jacques Lefèvre d’Etaples, die op het 
punt staat zijn Franse vertaling van het Nieuwe Testament te publiceren, komt in 1524 in pijnlijk conflict met de Sorbonne, de theologische faculteit te Parijs, die hem ziet als een aanhanger van de hervormde monnik Martin Luther. Ook het parlement van Parijs schreeuwt schandaal en ketterij. Een aantal leden van de Cirkel van Meaux wordt gedagvaard, terwijl bisschop Briçonnet stevig wordt ondervraagd. Als hem de duim­schroeven worden aangedraaid, zwicht de bisschop en belooft hij terug te keren in 
de gelederen van de katholieke orthodoxie. Hij verraadt zijn trouwe medewerkers door hen ervan te beschuldigen een valse leer 
onder het volk te verspreiden. In plaats van hun vonnis gelaten af te wachten vlucht 
Lefèvre d’Etaples naar Straatsburg. Farel vertrekt naar Bazel. Dit betekent in 1525 een voortijdig einde van de evangelische Cirkel van Meaux.

Overigens worden al in 1523 door de Sorbonne op het plein voor de Notre Dame de eerste hervormingsgezinde boeken van Luther verbrand. En een augustijner monnik, beschuldigd van ketterij, wordt gedwongen luidkeels God en Maria te danken, waarna hij, vergezeld van een joelende menigte, op een vuilniskar naar de varkensmarkt wordt gereden. Nadat hem daar de tong is afgesneden, wordt hij levend verbrand. Het is Jehan Vallière, de eerste lutherse martelaar in Frankrijk. Maar ook in Meaux laaien de vervolgingen weldra op. In 1525 wordt Jean Leclerc, een wolkammer, die openlijk voor het Evangelie uitkomt, drie dagen lang gegeseld en daarna met een heet strijkijzer op het voorhoofd gebrandmerkt als een ketter. Ook hij vindt zijn einde op de brandstapel.

Revival

Bisschop Briçonnet bleek niet bestand tegen de bijtende repressie van de moederkerk. De Cirkel van Meaux werd na vier jaar ontbonden. Voor de prille reformatie lijkt het doek gevallen. Maar in het verborgene bleef de blijde boodschap gekoesterd worden door de bevolking van Meaux en in de wijde omtrek was er zelfs sprake van een revival.

Het kwam 500 jaar geleden weliswaar nog niet tot een duidelijke doorbraak van een Franse reformatie; een belangrijke opmaat daartoe was het absoluut.