Vorige week rondde ik in mijn rol als universitair docent weer een leerprogramma af voor toezichthouders en commissarissen. Wij bespraken het fenomeen ”groepsdenken” bij besluitvorming. Wetenschapper Irving Janis beschreef het proces hoe mensen unanimiteit in een groep langzamerhand belangrijker gaan vinden dan een kritische denkhouding bij besluitvorming. Symptomen hierbij zijn zelfoverschatting, kortzichtigheid en druk op dwarsliggers. Dat kan leiden tot een tunnelvisie, een negatieve bestuurscultuur en verkeerde beslissingen.

Groepsdenken sluit aan bij onze angst om het buitenbeentje te zijn, dom over te komen of de sfeer te bederven. De lieve vrede gaat boven alles. Andere meningen die de oordeelsvorming kunnen verbeteren, delven zo het onderspit.

Groepsdenken gaat ook vaak gepaard met bevestigingsvooroordelen. Dit is de neiging om waarde te hechten aan kennis en informatie die de eigen persoonlijke ideeën en overtuigingen bevestigen. We zijn er doorgaans toe geneigd om alleen die informatie relevant te vinden en te onthouden die de eigen ideeën ondersteunt, terwijl veel minder aandacht wordt besteed aan informatie die deze ideeën tegenspreekt. Het is makkelijker te zien waar we reeds in geloven dan dat we geloven wat we met onze ogen zien.

Sterk hiërarchische organisaties of autoritair leiderschap met strenge principes, waar openlijk debat wordt vermeden, zijn gevoelig voor groepsdenken. Eén lijn wordt gevolgd, zonder al te veel tegenspraak, transparantie en verantwoording over de resultaten.

Tegelijk hebben groepen mensen wel een verbindend verhaal nodig om goed met elkaar samen te werken en te leven. Zonder een gedeelde overtuiging of geloof geen hechte groep. De hechtste groep is het gezin. Daarnaast bepalen school, kerk en verenigingen de bredere groep. En heel belangrijk voor ons westerse mensen is de werkkring. Groepen hebben door de geschiedenis heen als hét vehikel gediend om mensen te binden en zodoende macht te kunnen creëren.

Maar op het moment dat iemand zich tot een bepaalde groep rekent, verbleekt er een bepaalde mate van eigenheid, inclusief kritisch denken. Het groepslid dient in de eerste plaats het groepsbelang. Sterke groepsidentiteiten hebben ook als keerzijde vijanddenken over buitenstaanders. Vooroordelen verhinderen dan het zicht op de werkelijkheid en de naaste die geen deel uitmaakt van de groep.

Groepen zijn nuttig, maar er zit dus ook een keerzijde aan, waardoor het belangrijk is te letten op een open klimaat en cultuur, waarbij kritische houding en vragen vanzelfsprekendheid zijn. Andere belangrijke factoren zijn out-of-the-box-denken stimuleren, een ”advocaat van de duivel” aanwijzen, een onafhankelijke groepsleiding, het anoniem verzamelen van respons, het erbij betrekken van buitenstaanders, enzovoort.

Leidinggevenden die zichzelf durven zijn als er een andere mening of kritiek op hen wordt gegeven, zijn onmisbaar. Persoonlijke verantwoordelijkheid is een van de belangrijkste vaccins tegen het virus van groepsdenken. Als mensen verantwoordelijkheid nemen en de gevolgen van beslissingen voelen, komt er meer openheid en zelfs verlangen naar een diversiteit van inzichten.

Kortom, zoals de romanschrijver Mark Twain ooit schreef: „Elke keer als u zich aan de kant van de meerderheid bevindt, wordt het tijd voor een pauze en te reflecteren.” En Benjamin Franklin, een van de ”founding fathers” van de VS, merkte eens op: „Wanneer iedereen hetzelfde denkt, dan denkt er niemand.” Een cultuur waarbinnen iedereen kan zeggen wat hij nou echt vindt, is niet alleen leuker, het is ook waardevol voor onze organisaties en samenleving. Mensen zijn meer divers dan de groep waarvan ze deel uitmaken.

De auteur werkt bij de CHE en Nyenrode Business Universiteit.