Dat blijkt uit de documentaire ”De lijst van Mengelberg”, die de EO op 4 mei uitzendt.

Mengelberg (1871-1951) was van 1895 tot 1945 als dirigent verbonden aan het Concertgebouworkest in Amsterdam. Hij was tussen 1942 en 1944 vooraanstaand lid van de Nederlandsche Kultuurraad en bleef concerten dirigeren in aanwezigheid van hooggeplaatste nazileiders, zoals rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart, en liet zich met hen fotograferen. Na de oorlog werd hij weggezet als collaborateur en landverrader.

Nu blijkt echter dat de dirigent actief betrokken is geweest bij het redden van tientallen Joden, aldus de EO. „Mengelberg schreef in de eerste jaren van de oorlog tientallen brieven aan de nazi-autoriteiten waarin hij succesvol pleitte om Joden niet op transport te zetten. Bekend is dat Mengelberg zich voor 48 mensen heeft ingezet, van hen hebben 34 Joden de oorlog overleefd.”

„Mengelberg redde het leven van mijn familie”, vertelt dierenarts Aat Tromp in de film. Zijn vader Sam was violist in het orkest. Voor zijn gevoel is het tijd voor de rehabilitatie van Mengelberg. „We zitten hier als overlevenden door hem. Kan je over iemand die je leven heeft gered, zeggen dat hij fout was? Hij was politíek gezien fout, maar hij heeft niemand vermoord. Hij heeft mensen gered. Dus om te zeggen: Je bent een oorlogsmisdadiger, dat lijkt mij niet terecht.”

Van de zestien Joodse leden van Mengelbergs Concertgebouworkest overleefden het relatief hoge aantal van dertien de oorlog. Al langer was bekend dat Mengelberg meerdere keren bij rijkscommissaris Seyss-Inquart voor hen pleitte. Na de oorlog werd dit door de Centrale Ereraad, de zuiveringscommissie voor de kunstsector, beoordeeld als eigenbelang. Willem Mengelberg kreeg als straf een dirigeerverbod van zes jaar en werd de facto verbannen uit Nederland. Een jaar voor het einde van zijn straf overleed de dirigent.

De EO-documentaire laat er geen twijfel over bestaan dat Mengelberg daadwerkelijk nazisympathieën had. In de kelder van zijn buitenhuis in Zwitserland ontdekten regisseur Jaap van Eyck en biograaf Frits Zwart onder meer stapels nazikranten. „Op de vraag of het tijd is voor de rehabilitatie van Mengelberg is geen eenduidig antwoord mogelijk. Maar na de bevrijding is er naar mijn idee wel veel te snel over hem geoordeeld; een oorlogsmisdadiger was hij zeker niet”, vindt de regisseur. „Toch is juist dat negatieve beeld overeind gebleven. De film laat zien dat het verhaal ook een totaal andere kant heeft.”

In de film ontdekt Helly (75), kleindochter van hoogleraar en ondernemer Ernst Laqueur, wie de ‘beschermengel’ van haar opa was. Dankzij bemoeienis van Mengelberg kreeg hij een stempel in zijn persoonsbewijs en gaat hij niet op transport, ook hoeft hij geen ster te dragen. „Hieruit blijkt dat Mengelberg zich ook heeft ingezet voor Joden die geen band hadden met zijn orkest”, aldus de EO. Helly en haar familie worstelen met de vraag of enig eerherstel voor Mengelberg op zijn plek zou zijn. „Ik kan niet oordelen over het geheel, ik kan alleen maar laten zien dat hij een belangrijke speler is geweest bij het redden van mijn grootouders. Dat is iets fantastisch, waar ik Mengelberg heel erg dankbaar voor ben.”

De huidige directeur van het Concertgebouw, David Bazen, oordeelt anders: „Hij was een groot musicus, maar een klein mens.”

Dr. Frits Zwart zegt de nieuwe invalshoek ten aanzien van Mengelberg „interessant” te vinden. „Er is geprobeerd op een andere manier naar de dirigent te kijken dan meestal wordt gedaan. Het is een aangrijpend geheel geworden.”

”De lijst van Mengelberg” is een coproductie van de Joodse Programmering van de EO en producent Moondocs. De documentaire wordt op dinsdag 4 mei om 22.45 uur uitgezonden bij de EO op NPO 2.

Zie voor een fragment van de documentaire: vimeo.com