De vraag naar zogeheten gluurapparatuur is tijdens de coronacrisis enorm toegenomen, meldde de NOS onlangs. Het gaat dan vooral om software die door de werkgever wordt geïnstalleerd op de zakelijke laptop van de werknemer. Met bepaalde programma’s kan de baas dan bijhouden en controleren wat zijn mensen thuis doen. Bijvoorbeeld door het aantal muisbewegingen of toetsaanslagen te registreren.

Als de werknemer op werkdagen regelmatig lange tijd zijn muis of toetsenbord niet aanraakt, kan hij of zij op het matje worden geroepen: Wat deed jij tussen 13 en 15 uur? Vakbonden maken zich zorgen over de ontwikkeling.

Spannend

Waar komt die toenemende vraag naar controlemiddelen vandaan? Onderzoeker Djurre Das (31) van het Rathenau Instituut denkt dat veel werkgevers het spannend vinden dat vanwege de coronamaatregelen het gros van hun werknemers thuis werkt. „Als baas heb je dan minder zicht op wat de mensen thuis doen. Met monitoringstechnologie proberen werkgevers dat zicht een beetje terug te krijgen.”

Het Rathenau Instituut deed vorig jaar in opdracht van de commissie voor Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) van de Tweede Kamer onderzoek naar die zogeheten monitoringstechnologieën. De conclusie vat projectleider Das samen met een uitspraak van William Bruce Cameron: „Niet alles wat telt, kan geteld worden. Niet alles wat kan worden geteld, telt.”

Het gaat hier om de waarde van mensenwerk, vindt Das. „De waarde van mensenwerk laat zich moeilijk meten. Als je dat alleen in kwantitatieve data wilt vastleggen, is dat te beperkt.” Das geeft een voorbeeld uit de sector waar veel klachten van werknemers vandaan komen: de callcentra. „De ene medewerker handelt honderd telefoontjes op een dag af. Zijn baas ziet dat de gesprekken lekker kort waren en de werknemer krijgt een compliment. Zijn collega heeft tachtig telefoontjes afgehandeld en was gemiddeld veel langer bezig per klant. Maar misschien laat hij tachtig tevreden klanten achter, terwijl zijn veel snellere collega veel vragen van bellers niet naar tevredenheid heeft kunnen beantwoorden.”

Denkfout

Het geloof in de objectiviteit van data is een denkfout, vindt Das. „Je hebt als werkgever meer context nodig dan alleen die data. Het kan zijn dat een werknemer thuis niet lekker in zijn vel zit. Of dat er zieke kinderen thuis rondlopen. Het kan allemaal van invloed zijn. Zonder die context hebben data geen waarde.”

Het gebruik van gluurapparatuur (monitoringstechnologie) heeft bovendien ook invloed op de arbeidsrelatie, weet Das. „Een arbeidsrelatie is per definitie een vertrouwensrelatie. Het gaat over hoe je met elkaar omgaat. Als er vertrouwen is dat een werknemer zijn doelen haalt, hoeft hij niet tot in detail te worden gecontroleerd. Autonomie en zelfredzaamheid zijn belangrijke aspecten voor werknemers en dragen bij aan hun werkplezier en productiviteit.”

De onderzoeker geeft een voorbeeld uit zijn eigen situatie; hij is zelf ook thuiswerker. „Ik neem wel eens de vrijheid om er overdag een uurtje tussenuit te gaan. Ik reserveer in de avond dan tijd om de klus van overdag af te maken. Als het vertrouwen van mijn leidinggevende er is dat ik die klus afkrijg die dag, dan gaat hij mij echt niet bellen als ik overdag even een uurtje niet van mij laat horen. Als het goed is, is dat wederzijds vertrouwen er. En als dat er niet is, is het hoog tijd om daar aan te werken.”

RMU: Stiekem controleren bijna nooit toegestaan

Monitoringssoftware inzetten om personeel te controleren, mag dat wel? RMU-jurist Jan Schreuders: „Stiekem controleren is bijna nooit toegestaan.”

De Reformatorische Maatschappelijke Unie heeft tot nu toe amper vragen binnengekregen over de controletechnologie. „Wat we wel horen, is dat thuiswerkers op de meest onlogische en ook ongelegen tijden worden gebeld, bijvoorbeeld in de lunchpauze. Vaak gaat dat ook nog eens door middel van videobellen en wordt er van de mensen verwacht dat ze achter de computer zitten om het gesprek aan te gaan.”

Ook bij de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) komen weinig klachten binnen. De toezichthouder denkt dat dit komt omdat werkenden zich mogelijk niet realiseren dat het best wel ver gaat wat er gebeurt. „Als je niet weet dat je gecontroleerd wordt, kom je ook niet met een klacht”, zegt Schreuders.

Daar ligt gelijk de basisvoorwaarde voor het gebruik van de technologie: alleen inzetten als het van tevoren is vastgelegd en gecommuniceerd. Schreuders: „Je kunt denken aan een thuiswerkreglement dat naar alle werknemers is gestuurd.” De Ondernemingsraad (OR) moet bovendien eerst met dat reglement hebben ingestemd.

„Stiekem iemand controleren is alleen toegestaan als er een fikse verdenking tegen een werknemer is”, zegt de RMU-man. „Ik heb wel eens meegemaakt dat een werkgever cameraatjes plaatste omdat een werknemer verdacht werd van diefstal. Dat bleek uiteindelijk ook zo te zijn.”

Een andere belangrijke voorwaarde voor het gebruik van spysoftware is dat er sprake moet zijn van een gerechtvaardigd belang. „Stel je voor dat een callcenter met een klant heeft afgesproken dat er minimaal 200 mensen per dag worden gebeld. Dat kan het bedrijf alleen maar meten door het aantal uitgaande telefoontje te registreren. Als de medewerkers daarvan op de hoogte zijn, dan is het toegestaan.”

Door de coronacrisis en het vele thuiswerken zijn de zaken wel ingewikkelder geworden, denkt Schreuders. Thuis speelt de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG) mee. „Op kantoor heeft een werkgever daar veel minder last van. Als iemand thuis aan de keukentafel zit te werken, kan hij niet verplicht worden om zijn camera aan te zetten omdat anderen dan meekijken in de thuissituatie.”

Sowieso heeft de coördinator arbeidsvoorwaardenbeleid zijn vraagtekens bij het inzetten van de gluurapparatuur. „Gaan controle en vertrouwen wel samen?” zo vraagt hij zich af. „Als je als werkgever je werknemer zo strak wilt controleren, zit er iets fout in de arbeidsrelatie. Hoe meer je dan gaat controleren, hoe meer het onderlinge vertrouwen afneemt.”

Stuur meer op resultaten en minder op controle, is het advies van Schreuders aan werkgevers. „Controleer niet of ze thuis aan het werk zijn, maar kijk naar wat ze presteren. Als je daar tevreden over bent, hoef je niet te controleren.”

De leidinggevende die daar niet tevreden over is, raadt hij aan het gesprek aan te gaan, eventueel met een coach erbij „Dat heeft veel meer effect dan een softwareprogramma dat het aantal toetsenbordaanslagen registreert.”