Het beeld is exemplarisch: de moordenaars van duizenden en nog eens duizenden Joden zagen zichzelf als helden.

De treffende foto staat niet op de voorkant van het onlangs uitgegeven boek ”Het Niemann Album”. Dat is ook te veel eer voor een man die medeverantwoordelijk is voor de dood van vele Joden. Voor de omslag is gekozen voor een beeld van de toegangspoort van Kamp Sobibor. Die foto oogt minder indrukwekkend, maar is anderzijds veelzeggend. Duidelijk te herkennen zijn de ingevlochten dennentakken van de kampomheining, die inkijk moesten beletten. Wat in Sobibor gebeurde mocht niemand weten.

Samen met de kampen Treblinka en Belzec maakte Sobibor deel uit van de geheime ”Aktion Reinhardt”. Onder die codenaam werden in 1942 en 1943 ongeveer 1,5 miljoen Poolse Joden en 50.000 Sinti en Roma in deze drie in het oosten van Polen gelegen vernietigingskampen vermoord. Anders dan in Auschwitz, waar Joden zich ook letterlijk dood moesten werken, werden de Joden hier vrijwel direct na aankomst omgebracht. In Treblinka werden bijna 800.000 Joden gedood, 60 overleefden het kamp. In Belzec werden meer dan 430.000 Joden omgebracht en waren er 8 die in leven bleven. Sobibor kende 170.000 doden en 50 overlevenden.

Sporen uitgewist

Nog tijdens de oorlog vernietigden de Duitsers zo goed als alle sporen van deze drie vernietigingskampen. Toen de Russen de gebieden veroverden waarin deze kampen lagen, stonden er geen barakken meer en waren er geen bergen schoenen of mensenhaar. Omdat er weinig meer van over was en er ook niet veel overlevenden waren, zijn deze kampen minder bekend dan Auschwitz.

Lange tijd moest de wereld het doen met slechts enkele getuigenverslagen om zich een beeld te vormen van hoe het was. Onderzoekers konden hooguit een schets maken van de plattegrond van Sobibor. Toen zes jaar geleden archeologen in de bossen de resten van de gaskamers en de crematoria vonden, kreeg de plattegrond van het kamp strakkere contouren.

Sobibor zelf was een onvoorstelbaar vernietigingskamp. Overlevenden, onder wie de in 2016 overleden Nederlandse Jood Jules Schelvis, vertelden dat ze bij aankomst de indruk hadden in een gezellig Oostenrijks dorpje te zijn beland. Schelvis schreef later in een boek dat de barakken leken op huisjes uit Tirol en namen hadden als Lustiger Floh en Schwalbennest. Voor de ramen hingen zelfs bloemetjesgordijnen. „Niemand wilde geloven dat dit een oord was waar mensen vernietigd werden”, schreef Selma Engel, een van de twee Nederlandse overlevenden van de opstand van Sobibor in oktober 1943.

Begin dit jaar kwamen de foto’s van Johann Niemann naar buiten, die de onwezenlijke verhalen van de overlevenden inkleurden. De foto’s kwamen aan het licht door de Duitse amateurhistoricus Hermann Adams, die in 2013 in contact kwam met een kleinzoon van Niemann. De kleinzoon had op zolder niet minder dan 361 oude foto’s liggen, waarvan 62 uit de oorlogsjaren 1942 en 1943. Het materiaal was bijzonder, want het was voor kamppersoneel verboden foto’s te maken. Er gingen enkele jaren overheen voordat de man de foto’s van zijn grootvader en van Sobibor prijsgaf. Uiteindelijk ging hij overstag en toen de foto’s in januari in boekvorm in Duitsland werden uitgebracht was dat wereldnieuws. ”Het Niemann Album” is nu in Nederland gepubliceerd.

Aandenken

De fotoverzameling wordt in verschillende bijdragen in een verhelderend historisch kader geplaatst. Dat betreft vooral de moord op gehandicapten en op de Joden. De foto’s vormen letterlijk een aandenken aan de carrière van Johann Niemann, een onbetekenende huisschilder die zich via de SS opwerkte tot plaatsvervangend kampcommandant. Al in 1934, hij was toen 21 jaar, legde Niemann zijn loopbaan bij de nazi’s met foto’s vast. Hij is te zien op opnamen uit dat jaar als bewaker in Esterwegen, een concentratiekamp voor politieke gevangenen. Later ging hij naar Kamp Sachsenhausen. Eind jaren dertig nam hij deel aan Aktion T4, het moordprogramma voor zieken en gehandcapten. Niemann haalde doden uit de gaskamer en verbrandde ze in daarvoor gebouwde ovens. Zo iemand heette een brander.

Persoonlijke beelden staan tussen de foto’s van Niemanns carrière. Hij en zijn vrouw Henriette Frey in 1939 bijvoorbeeld, toen ze hun eerste kind hadden gekregen. Een normaal verliefd koppel waar op het eerste gezicht niks mis mee is. Op een andere foto schrijft hij zijn vrouw een brief. Hij is de voorbeeldige echtgenoot.

In de zomer van 1941 staakte Hitler Aktion T4 omdat familieleden en ook de kerken protesteerden tegen de gang van zaken. Niemann werd naar Belzec in het oosten van Polen gestuurd. Zijn opdracht: een centrum bouwen voor de vernietiging van Poolse Joden. Samen met vijf anderen mocht hij wat ze hadden geleerd bij de patiëntenmoorden nu op veel grotere schaal in praktijk brengen. Ze mochten zelf uitzoeken welke methode het efficiëntst werkte. Bij Aktion T4 was Niemann betrokken bij de moord op zo’n 50 mensen per dag, nu ging het om 5000 per dag.

Waarom deed Niemann mee? Waarschijnlijk omdat hij door dit werk een status verwierf die hij in een normale wereld nooit had kunnen bereiken. Met de foto’s wilde Niemann heel duidelijk zijn carrière laten zien, niet de wreedheden die hij verrichtte. Die komen niet in beeld.

Vakantieresort

Voor wie niet beter weet, lijkt het een vakantieresort. Nazi’s drinken opgewekt een glas wijn. Wie goed kijkt, ziet op de achtergrond de grijper waarmee dode lichamen uit de massagraven worden gehaald voor verbranding. En zo zijn er meer details die vertellen wat hier werkelijk gebeurt. De moord op de Joden komt nooit vol in beeld. Als er al gevangenen op staan dan is het vanuit de verte.

Aan het moorden in Sobibor kwam een einde toen honderden Joden oktober 1943 in opstand kwamen en wisten te ontsnappen. De nazi’s vernietigden daarop het kamp volledig om alle sporen van hun misdaden uit te wissen. Niemann werd bij de opstand door de Joden omgebracht. Vijf dagen na de opstand werden hij en tien andere gedode SS’ers begraven. Het zijn beelden met het nodige ceremoniële vertoon, en dat voor massamoordenaars.

”Het Niemann Album” levert geen nieuwe inzichten over de moord op de Joden. De kracht van het fotoalbum zit in de beelden. Wat de nazi’s probeerden te verhullen, komt in feite door de foto’s aan het daglicht. De foto’s spreken als je weet wat hier is gebeurd en zo blijft de herinnering levend. De voormalige voorzitter van de Stichting Sobibor Jetje Manheim, haar grootouders zijn in Sobibor omgebracht, merkt treffend in het boek op dat door de foto’s van Niemann „de geschiedenis, mijn geschiedenis, voor even zichtbaar en invoelbaar” wordt.

Het Niemann Album. Foto’s van vernietigingskamp Sobibor, Martin Cüppers e.a.; uitg. Verbum i.s.m. Stichting Sobibor; 383 blz.; € 29,50