”Door nieuwe technologie praten met een overleden dierbare”, kopte het Algemeen Dagblad boven een korte reportage over de afstudeerfilm van Roshan Nejal, die op 24 oktober werd uitgezonden op NPO 3. In de documentaire Deepfake Therapy voeren nabestaanden via zogenaamde deepfaketechnologie een interactief videogesprek met hun overleden dierbare. Zo lijkt het tenminste. Hoewel beeld en stemgeluid levensecht met die van de overledene overeenkomen, wordt het gesprek in werkelijkheid gevoerd door een rouwtherapeut. Deze nieuwe techniek creëert wellicht nieuwe therapeutische mogelijkheden, bijvoorbeeld voor rouwverwerking. Dat is althans de hoop die Nejal zelf uitspreekt.

Fakenews

”Deepfake” is een samenstelling van de woorden ”deep”, dat staat voor ”deep learning”, en ”fake”, dat zoveel betekent als: nep, schijn of namaak. Kort gezegd zijn deepfakes realistisch lijkende afbeeldingen of video’s die door algoritmes geproduceerd worden. Videobeelden van twee personen worden bijvoorbeeld gemixt tot een niet-bestaande persoon. Deze techniek wordt mogelijk gemaakt door kunstmatige intelligentie, waarmee grote hoeveelheden data (zoals beeld en geluid) gecombineerd worden tot een nieuw, realistisch lijkend geheel.

De technologische mogelijkheden van deepfakes zijn schier eindeloos. Zo spelen deepfakes, samen met andere loten uit de stam van de zogenaamde ”synthetische media”, een dubieuze rol in de wereld van fakenews. In genoemde documentaire worden beelden en stemgeluiden van de overledene zodanig geprojecteerd op het gesprek met de rouwtherapeut, dat het schijnt alsof er een dialoog is met de overledene. Door zulke ontwikkelingen vervaagt de grens tussen werkelijkheid en schijn. Juist op een gebied waarbij een mens met al zijn emoties betrokken is.

Bijbelse bezwaren

Ondanks alle goede therapeutische bedoelingen zijn er dan ook fundamentele vragen te stellen bij rouwverwerking via deepfaketherapie. Voorop staat dat rouwverwerking een gevoelig en teer onderwerp is, waarbij iedereen het verlies van een geliefde op zijn of haar eigen manier zal verwerken. Toch signaleren we minstens drie bezwaren.

Allereerst wordt het zich wenden tot doden in de Bijbel uitdrukkelijk verboden (Deuteronomium 18:11; Leviticus 19:31). Desondanks lezen we in de Bijbel ook dat Saul, die nota bene eerst de waarzeggers en duivelskunstenaars uit het land verdreef, zich later wendt tot een waarzegster om de overleden Samuël te raadplegen. Dit kent een treurig einde. Saul sterft kort na zijn bezoek aan de waarzegster.

Deepfaketechnologie lijkt in dit specifieke geval de rol van magie over te nemen. Hoewel de communicatie met de overledene fake is, wordt het brein zo gemanipuleerd dat de illusie van het communiceren met de overledene levensecht lijkt. Het tegenargument dat mensen ‘weten’ dat ze met een fake praten, is daarom flinterdun. Zoals een van de deelnemers het zelf verwoordde: „Het voelt alsof er iets opnieuw begint wat eigenlijk niet meer kan beginnen.”

Een tweede bezwaar is gebaseerd op het negende gebod: „Gij zult geen valse getuigenis afleggen.” Men kan zich afvragen of dit gebod overtreden wordt door degene die de overledene fysiek ”speelt”. Degene die meewerkt aan de ”illusie” neemt deze rol in het voorbeeld van deepfaketherapie bewust op zich. Het is echter sterk de vraag of het doel hier de middelen heiligt. De rouwtherapeut geeft in de documentaire eerlijk toe dat de gesprekspartner in de maling genomen wordt.

Ten slotte: hoe verhoudt een dergelijke therapie zich tot het Bijbelse spreken over dood en rouw? De Bijbel wijst er voortdurend op dat de dood door de ongehoorzaamheid van de mens in de wereld gekomen is (Romeinen 5:12). Tegelijk laat de Bijbel ons zien dat rouw (rouwverwerking) na het onverbiddelijke afscheid door de dood een voluit menselijke emotie is. Ontroerend is hoe David treurt over het verlies van zijn boezemvriend Jonathan (2 Samuël 1). Tegelijk mag een christen zich ook laten troosten in de wetenschap dat God alleen Heer en Meester is over leven en dood en we alles bij Hem mogen brengen (Mattheüs 11:28; Psalm 10:14; 23:4). Hij wil een Vader zijn voor wezen en een Rechter voor weduwen (Psalm 68:8).

Onverbiddelijk afscheid

De flirt van Deepfake Therapy met de dood wil de realiteit en de onomkeerbaarheid van de dood aantasten. Deze technologie creëert een kunstmatige representatie van de overledene die nep en on-Bijbels is. Een representatie die steeds lastiger van de werkelijkheid te onderscheiden zal zijn, vanwege de nimmer stilstaande technologische ontwikkelingen. De dood vormt, hoe pijnlijk ook, een onverbiddelijk afscheid. Een kunstmatige illusie van de overledene om geheimen mee te delen, vragen aan te stellen of vergeving van te vragen, is vanuit Bijbels perspectief daarom een brug te ver.

De auteurs zijn verbonden aan Techthics, een platform voor bezinning op technologische ontwikkelingen vanuit een Bijbels perspectief. >>techthics.nl