Hoge sluierbewolking tempert deze morgen het felle licht van de zomerzon. Zachte stralen werpen een warme gloed over de huizen en het groen van Lanxmeer. In een klein hofje met daaromheen zo’n dertig woningen is het een oase van rust. De binnenplaats is autoluw. Elke vierkante centimeter van de Lodewijk van Deysselhof staat vol planten. Groen tiert er welig. Jong en oud kunnen zich hier vermaken bij de picknicktafel, speeltoestellen en zandbak.

Marleen Kaptein, eigenares van een van de woningen aan het hofje, geeft bezoekers graag een rondleiding door de wijk. Ze deed dat al ontelbare malen. De 77-jarige oogt kordaat. Haar hagelwitte haar is kortgeknipt. En een krachtige blik in haar ogen verraadt wilskracht. Dat kan ook niet anders voor iemand op wiens initiatief een complete woonwijk uit de grond is gestampt.

„Kijk, wat beeldschoon”, verzucht Kaptein als ze via een met boomschors bestrooid paadje een andere hof betreedt. Van alle kanten komen bloeiende bloemen. Roze astilbes en blauwe korenbloemen pronken met hun kleuren. De uitlopers van een klimplant vol witte bloemen kronkelen rond een boomstam. Een zoete geur vult de atmosfeer. Bijen vliegen af en aan.

Omdat de bewoners van elke hof hun eigen buitenruimte beheren, ziet elke binnenplaats er anders uit. De een steelt de show met een mooie pergola vol weelderige druivenranken, de ander pronkt met kersenbomen. Ter aankleding staat er een waterpompje, en verderop een romantische schommelbank.

Vervlechting

Aan de rand van de wijk wijst Kaptein op een verzamelgebouw voor bedrijven. Daar zit een duurzame gedachte achter, zegt ze. „Op deze manier vervlechten we wonen en werken. Dat scheelt reistijd en zorgt voor minder autogebruik.”

Aan de voorkant van het gebouw ligt een verdiepte greppel, omzoomd door brede rietkragen. Deze strook vervult een belangrijke functie voor de wijk. Het afvalwater uit de keukens en douches komt erin terecht en wordt hier op natuurlijke wijze gefilterd. Op meer plekken in de wijk liggen zulke helofytenfilters.

Tijdens de wandeling vestigt Kaptein de aandacht op verschillende wadi’s die het regenwater van de straat opvangen. Alleen toiletwater belandt in Lanxmeer in het riool. „Daarmee was de wijk bij de aanleg zijn tijd ver vooruit. De discussie rond klimaatadaptatie (het aanpassen van de openbare ruimte aan de gevolgen van klimaatverandering, MK) bestond destijds nog niet. Wateroverlast bij hoosbuien zorgt elders in Nederland voor problemen, hier speelt dat niet.”

In de appelboomgaard, centraal in de wijk, doen schapen zich tegoed aan het gras. Hier is elk jaar in september een plukfeest, vertelt Kaptein enthousiast. „De kindertjes hangen dan in de bomen. Bewoners bakken appeltaarten en maken appelsap. Fantastisch.”

Vanuit de boomgaard is de oude watertoren –dé blikvanger van Lanxmeer– goed te zien. Hij rijst als een 35 meter hoog markeerpunt boven alles en iedereen uit. Het wandelpad slingert v verder langs een oude meander van de Lek. Aan de overkant van het water vormen felkleurige huizen –blauw, rood, geel– een schril contrast met het plantengroen. Het doet Scandinavisch aan.

Even verderop staan een zorgboerderij voor dementerenden, een antroposofisch basisschooltje en achttien kaswoningen. „De kassen staan om de huizen heen. Zo kunnen de bewoners al in maart buiten eten, in de serre.”

Vooruitstrevend

Een rondje door de wijk maakt duidelijk: Lanxmeer is geen doorsnee buurt, hier staan geen simpele rijtjeshuizen. Alle verschillende woningen hebben minsten één belangrijke overeenkomst: er is uitgebreid nagedacht over energie- en materiaalgebruik. Elk huis heeft zonnepanelen en is gebouwd met uitstekende isolatie en ecologische bouwmaterialen. Iets wat vooruitstrevend valt te noemen voor de bouwperiode van voor 2010.

Een voorbijganger schiet toe. De man herkent Kaptein, ze is immers een bekende Culemborger. „Mag ik u feliciteren met het 20-jarig bestaan van Lanxmeer”, zegt de man, die nog maar kort in de wijk verblijft. Het wonen op deze plek bevalt hem wel, vertelt hij. „Ik kom uit Almere-Poort, maar daar was het een ecologische woestijn. Hier staat het vol bloemen en bomen. Maar het wemelt dus ook van de pollen en daar heb ik wel iets last van. Zo heeft elk voordeel zijn nadeel.”

In het jaar 2000 streken de eerste bewoners neer in Lanxmeer. De nieuwe Culemborgers kwamen vanuit het hele land. Aan de eettafel in haar woonkamer doet de energieke Kaptein uit de doeken hoe ‘haar’ Lanxmeer ontstond.

Ze vertelt hoe ze als veelgevraagd hoedenmaker voor theatervoorstellingen via via terechtkwam in de architectenwereld en hoe ze stukje bij beetje vertrouwd raakte met onderwerpen als gezond bouwen, duurzaamheid en landschapsarchitectuur. Haar loopbaan ziet ze zelf als een wonderlijke weg die haar klaarstoomde voor wat uiteindelijk haar levenswerk zou worden: Lanxmeer. „De ervaringen die ik heb gekregen zijn net een mirakeltje. Om een voorbeeld te geven: ik zat als notulist bij een projectgroep die een stad van de vrede in Armenië ontwierp voor de honderdduizenden mensen die dakloos raakten na de aardbeving van 1988. De groep bestond onder meer uit architecten, stedenbouwkundigen en een landschapsarchitect. Ik kreeg een uitzonderlijke leerschool, nooit wetende dat ik daar later nog eens gebruik van zou maken.”

Begin jaren negentig kwam het Rijk met plannen om in twintig jaar tijd 800.000 woningen te bouwen, in de zogeheten Vinex-wijken. „De ambities waren eerst groot. Duurzaamheid moest op de kaart gezet worden. Later bleek er maar een beperkt budget voor duurzame maatregelen.”

Dat kan anders, dacht Kaptein in die periode. Ze herinnert zich uit die tijd nog de reclames van Postbus 51 over een beter milieu dat bij jezelf begint. „Korter onder de douche en ’s avonds minder lampen aan, dat was de boodschap. Maar zó krijg je mensen niet enthousiast voor het milieu. Dat gebeurt wel door te laten zien dat duurzame maatregelen ook de kwaliteit van ons eigen leven verhogen. Ik wilde een landelijk voorbeeld stellen met een duurzame wijk.”

Dankbaar

In 1993 ontstond het eerste idee. Het jaar daarop werd de Stichting EVA opgericht. Daarna startte de uitvoering in een jarenlange, nauwe samenwerking met de gemeente Culemborg. „Onze ambities pasten bij de plannen van de gemeente. Ik ben zeer dankbaar voor de unieke samenwerking. Zonder de gemeentelijke inzet was de wijk er nooit gekomen.”

Lanxmeer groeide uit tot een duurzame voorbeeldwijk. En dat is hij tot op de dag van vandaag, merkt Kaptein aan de honderden rondleidingen die ze de afgelopen decennia gaf. „Lanxmeer was op veel punten zijn tijd ver vooruit. Er was oog voor alle aspecten van duurzaamheid.”

Buiten trekt de sluierbewolking op. Het achtertuintje van Kaptein baadt nu in het zonlicht. Een manshoge artisjok met grote grijsgroene bladeren prikt zijn stengel fier de lucht in. Vanaf haar terras geniet Kaptein van het uitzicht op de vijver en de boomgaard verderop. Dit is haar eldorado.

„Lanxmeer groeide uit tot voorbeeldwijk”

Prof. dr. ir. Arjan van Timmeren van de TU Delft was in de jaren negentig betrokken bij de realisatie van Lanxmeer.

Wat maakt Lanxmeer uniek als het gaat om duurzaamheid?

„Het echte unieke kun je niet zien. Dat moet je voelen. Met mijn studenten ga ik daarom vaak op excursie naar Lanxmeer. Je weet je dan te gast in een diepgroene wijk en bij een bijzondere, hechte, maar open gemeenschap. Duurzaamheid kun je in Lanxmeer ook uitleggen als dierbaarheid. Mensen zijn betrokken op hun omgeving, ze geven erom.

De wijk is door bewoners en gemeente samen, met hulp van specialisten, ontwikkeld. Veel van de oorspronkelijke initiatiefnemers wonen er nu nog.

Uniek is ook een stadsboerderij in de wijk. Niet alleen wordt er voedsel geproduceerd voor de Lanxmeerders, maar de boerderij vervult ook een sociale rol, onder meer als dagbesteding.

Als je door de wijk loopt, kun je zien dat het om een bijzondere ecologische wijk gaat. En dan gaat het om het groen, zonnepanelen, gebruik van duurzame materialen, waterzuivering in vijvers, en nog veel meer.”

Betekende Lanxmeer een trendbreuk voor duurzame stedenbouw?

„In de begintijd deden professionals nog weleens lacherig over de wijk. De ontwikkeling zou gerommel in de marge zijn. Lanxmeer groeide echter al snel uit tot een voorbeeldwijk van integrale duurzame stedenbouw. Het staat bovendien internationaal op de kaart en trekt ook nu nog elk jaar honderden bezoekers van over de hele wereld. Het unieke concept geldt in binnen- en buitenland als inspiratiebron. Bijvoorbeeld voor de Haagse wijk Erasmusveld.

Lanxmeer droeg bij aan de doorbraak van collectief particulier opdrachtgeverschap, waarbij bewoners hun eigen wijk ontwerpen. Overigens niet zo veel als ik wel zou wensen. Dit komt omdat grond vaak reeds in handen is van ontwikkelaars en die graag in control blijven. Gelukkig zie ik dit kantelen. Steeds vaker worden bewoners in een vroeg stadium betrokken.”

Er zijn in Nederland veel extra woningen nodig. Wie kunnen er wat leren van Lanxmeer?

„Allereerst noem ik gemeenten. Woonwijken dienen bij voorkeur samen met bewoners ontwikkeld te worden. Veel gemeenten vinden het moeilijk om dit soort trajecten succesvol te doorlopen. Er is durf en vertrouwen voor nodig. Bewonersavonden met wat inspraak lukt nog wel, maar er is meer mogelijk qua participatie. Culemborg zit hoog op de participatieladder, veel andere gemeenten bungelen onderaan.

In tweede instantie moeten projectontwikkelaars hiervan leren. Hoewel ik geen pleidooi wil voeren om ontwikkelaars over te slaan bij woningbouwprojecten, moeten zij inzien dat er echt wel een businesscase is voor gebiedsontwikkeling zoals in Culemborg.”

Feiten en cijfers

De wijk Lanxmeer –ook wel EVA-Lanxmeer– bestaat uit 350 woningen. EVA komt van de stichting Ecologisch Centrum voor Educatie, Voorlichting en Advies.

Lanxmeer omvat zeventien clusters of hoven met woningen. Bij alle woningen geldt dat privétuinen geleidelijk overgaan in gezamenlijke ofwel mandelige binnentuinen, en vervolgens in openbaar groen.

De wijk is gebouwd binnen de grenzen van een waterwingebied. Een unicum. Om die reden moest het plan aan strenge milieueisen voldoen. Zo mocht er bij de bouw niet geheid worden om de kleilagen in de bodem niet te doorboren. Woningen hebben een fundament van schuimbeton en zijn gerealiseerd in houtskeletbouw en van natuurlijke materialen.

Bewoners in de wijk zijn verplicht lid van de Bewonersvereniging EVA-Lanxmeer (BEL). Een groep Lanxmeerders verenigd in Stichting Terra Bella zorgt sinds 2004 voor het beheer van het openbare groen.

Zo’n 35 huishoudens maken gebruik van acht deelauto’s van Wheels for All.