De grondslag van democratie is dat er naar elkaar geluisterd wordt, zei de voormalige aartsbisschop van Canterbury maandagavond in de gereformeerde Christus Triumfatorkerk in Den Haag. Op uitnodiging van stichting Dezinnen, een rooms-katholiek netwerk voor inspiratie en dialoog, hield hij een lezing over geloof en democratie.

Williams schreef in 2013 een boek over geloven in de publieke ruimte. Religie kan volgens hem een belangrijke bijdrage leveren aan een „morele en verantwoordelijke” samenleving. Als godsdienst achter de voordeur moet blijven, kan die geen heilzame invloed uitoefenen. Een cultuur moet openstaan voor religieuze kritiek, anders gaat ze „ten onder aan materialisme en absolutisme.”

In de westerse samenleving bevindt de democratie zich in een crisis, zei Williams maandag. „Als democratie betekent dat de meerderheid het voor het zeggen heeft, dan regeert de macht en niet het gesprek. Dan bestaat het gevaar dat we worden overgeleverd aan de tirannie van het getal.”

Democratie werkt volgens Williams alleen als er een sterke oppositie aanwezig is. „En als er geluisterd wordt naar de stemmen van minderheden.”

Wanneer is er sprake van politieke vrijheid? Williams verwees naar John Acton, die in 1895 zijn oratie hield als hoogleraar geschiedenis in Cambridge. Kenmerkend voor een vrije samenleving was volgens Acton de afwezigheid van slavernij en het bestaan van vertegenwoordigende organen, zodat iedereen zich gehoord weet. Verder moet er sprake zijn van vrijheid van meningsuiting en bescherming van zwakken en kwetsbaren.

„Dat is een lange lijst voor goede democratie”, aldus Williams. „De gezondste staat claimt niet elk probleem op te kunnen lossen, maar hij heeft oog voor de verscheidenheid in de samenleving. De mening van de meerderheid betekent niet het einde van de discussie. Het gesprek moet doorgaan, voor het welzijn van de samenleving.”

Wat goed en rechtvaardigheid is, is dan ook geen uitgemaakte zaak. „Als een staat zegt dat de discussie voorbij is, dan heb je in feite een totalitaire staat en een onvrije samenleving.”

Het is volgens de Britse theoloog nodig dat kerk en staat samen zoeken naar „stemmen die onderdrukt worden. Bijvoorbeeld naar die van kinderen die zijn misbruikt. Zulke onderwerpen moeten hoog op onze geestelijke agenda staan.”

Williams maakte onderscheid tussen twee vormen van secularisme. Een seculiere staat kan bepaalde religieuze stemmen in het openbare leven tot zwijgen brengen. „Je mag een bepaalde visie hebben, maar verwacht niet dat iemand buiten je eigen slaapkamer ernaar zal luisteren.”

Een andere vorm is een staat die „niet confessioneel is maar die wel ruimte biedt aan verschillende stemmen en daarnaar luistert.”

Williams: „Toen het christendom in de menselijke bloedbaan kwam, werd het steeds duidelijker dat de mens niet kan bestaan zonder te luisteren naar anderen. Het zou natuurlijk heel mooi zijn als iedereen het met de kerk eens zou zijn, maar dat is niet het geval. In gesprek gaan is werken. Werken, zoals Acton stelde, aan een vrije samenleving waar geen slavernij bestaat, waar burgers kunnen kiezen wie hen regeert, waar je niet wordt gestraft als je kritiek hebt, waar minderheden en kwetsbaren bescherming krijgen.”

Vrijheid van geweten is volgens de voormalige anglicaanse kerkleider de sleutel tot andere politieke vrijheden. „Als de staat vrijheid van godsdienst garandeert, betekent dat ook vrijheid voor andere minderheden en overtuigingen.”

En wat als de visies van de seculiere meerderheid en de religieuze minderheid botsen, bijvoorbeeld op het gebied van homoseksualiteit? Williams: „Daar is geen gemakkelijk antwoord op te geven. Zolang de staat de visie van een minderheid niet verbiedt en er actief tegen optreedt, bestaat er vrijheid. In Engeland zat ik in een commissie die zich met deze problematiek heeft beziggehouden. We hebben gezegd: de verschillende visies zijn vooral cultureel bepaald, dus ga met elkaar het gesprek aan. Wetgeving lijkt een gemakkelijkere weg, maar dat is niet het geval.”