Ex-coronapatiënt: Naar een anderhalvegraadsamenleving
Het coronavirus waart rondt over de aardbol. Alle zeilen worden bijgezet om de verspreiding van de ziekteverwekker in te dammen. De wereld toont daadkracht. Waarom lukt dit bij een coronacrisis wel en bij de klimaatcrisis niet?
Het is juist die vraag die ex-coronapatiënt Maurits Groen sterk bezighoudt. Twee keer reed in maart de ambulance voor om Groen naar het ziekenhuis te brengen. „Sinds 1963 ben ik niet meer zo ziek geweest. Het leek eindeloos te duren. Veertien dagen was ik totaal knock-out. Hoesten, hoge koorts, hondsberoerd.” Nu, alweer een maand genezen, richt hij zich op het nieuwe normaal en trekt de duurzame ondernemer lessen voor de toekomst. Behalve een anderhalvemetersamenleving ziet de klimaatwatcher een anderhalvegraadsamenleving voor zich.
De hashtag #flattenthecurve werd in maart plots razendsnel populair op sociale media. Toen het virus om zich heen greep en de capaciteit van de ziekenhuizen zwaar onder druk kwam te staan, werd het hoofddoel om de angstaanjagend, haast exponentieel stijgende curve met ic-patiënten af te vlakken. Het aantal besmettingen moest binnen de perken blijven zodat ons zorgsysteem het aankon.
Massaal kondigden overheden maatregelen af. Was je besmet? Dan moest je onverbiddelijk in quarantaine. Scholen sloten. Zelfs complete landen gingen op slot.
En nog steeds zijn er vergaande maatregelen van kracht. Grote evenementen blijven voorlopig verboden. Het grote publiek moet elkaar mijden. En om te voorkomen dat bedrijven bij bosjes omvallen, pompen regeringen miljarden in de economie. Kosten noch moeite worden gespaard om corona aan te pakken en de gevolgen van deze crisis te beperken.
Een vergelijking met de klimaatcrisis dringt zich op. Tijdens de klimaattop van Parijs in 2015 spraken bijna alle landen van de wereld af om klimaatverandering tegen te gaan. Plechtig beloofden wereldleiders dat ze maatregelen zouden nemen zodat de opwarming van de aarde beperkt zou blijven tot 2 graden Celsius. Het streven was om uit te komen op een temperatuurstijging die niet hoger is dan 1,5 graad. Omdat daadkracht uitblijft, stomen we volgens wetenschappers af op een opwarming met 3 graden. Hoe ernstig dat is, bleek vorige week nog uit een nieuwe studie. Over vijftig jaar zouden met die temperatuurstijging zeker 2 miljard mensen in een klimaat wonen dat te heet is om leefbaar te zijn. In het negatiefste scenario –plus 8,5 graden– leeft dan zelfs een derde van de wereldbevolking, zo’n 3,5 miljard mensen, in extreme hitte.
De meeste landen kondigden sinds Parijs maatregelen aan, maar veel haast wordt er nog niet gemaakt. Echte daadkracht –zoals bij corona– blijft uit. Moet de temperatuurgrafiek dan niet afvlakken? Het populaire #flattenthecurve werd op sociale media dan ook snel gekoppeld aan klimaatverandering.
Angst en empathie
Prof. dr. Paul van Lange, hoogleraar psychologie aan de VU in Amsterdam, weet waar het verschil in daadkracht vandaan komt. De crisissen zelf –corona en klimaat– verschillen sterk van elkaar. „Corona is urgent: er gaat een besmettelijk en dodelijk virus rond. Het speelt op de korte termijn en komt heel dichtbij. Dan spelen primaire emoties zoals angst en empathie een grote rol. Angst, omdat we bang zijn zelf besmet te raken. En empathie, omdat we het leed van coronapatiënten en de kwetsbaarheid van onze ouders of grootouders zien. Angst en empathie zijn sterke emoties die direct aanzetten tot gedrag, tot actie. Daarom zie je bij corona daadkracht.”
De klimaatcrisis daarentegen is minder zichtbaar, minder urgent, zegt Van Lange, die gespecialiseerd is in klimaatpsychologie. „Dat gaat stapje voor stapje, de ernstige gevolgen spelen vooral op de lange termijn. Het is net als met een bezoek aan de tandarts. Als het nog niet nodig is, stellen we actie uit. Met die logica werkt ons brein: we kiezen liever voor snel eigenbelang op de korte termijn dan voor het grotere belang op de langere termijn.”
Klimaatwatcher Groen beaamt die analyse. „Als mens zijn we slecht in het inspelen op langetermijnbedreigingen. Telkens vraagt een ander acuut probleem de aandacht, zo blijft klimaatverandering buiten beeld.”
Maar de opwarming van de aarde is nu eenmaal iets van de lange termijn, aldus Groen, dus hebben we daarmee te dealen. „Als je een ijsschots van de Noordpool in de Sahara zet, is-ie ook niet direct gesmolten. CO2 blijft honderden jaren in de atmosfeer. Al zouden we per direct stoppen met het uitstoten van broeikasgassen, dan nog ijlen de effecten eeuwenlang na. De uitstoot van het jaar 1980 begint nu zijn effect te krijgen.”
Groen ziet ook een andere reden dat het niet lukt om duurzame daadkracht te tonen: het vraagt ingrijpende veranderingen van onze economie. „De huidige maatschappij hebben we in 150 jaar tijd met behulp van fossiele brandstoffen opgebouwd. Zoiets verander je niet zomaar.”
Vechtmodus
Bij dreigend gevaar kan een mens drie dingen doen: vechten, vluchten of bevriezen. Volgens hoogleraar Van Lange was corona zo urgent dat we als mensheid direct in de vechtmodus kwamen. „Bij klimaatverandering zitten de meeste mensen nog in geen van de drie modussen. We ervaren het simpelweg niet als direct gevaar en velen denken de luxe te hebben dat ze het op de lange baan kunnen schuiven. De overheid of de techniek komt nog wel met een oplossing, denken we. En sommigen ontkennen de klimaatcrisis gewoon. Dat kan, omdat de gevolgen nog niet zo aanwijsbaar en urgent zijn.”
Bij die aanwijsbaarheid zit een belangrijk verschil met het coronavirus, legt Groen uit. „Corona maakt slachtoffers, we lezen het dagelijks in de krant. Bij klimaat is dat anders. Nooit zal er bij droogte of een overstroming een bordje staan: „Dit wordt u aangeboden door klimaatontwrichting.” Klimaatverandering maakt sluipend slachtoffers. Dankzij de enorme hoeveelheden data, betere modellen en krachtigere computers kunnen we verbanden tussen bijvoorbeeld droogte en klimaatverandering steeds beter aantonen.”
Ex-coronapatiënt Groen is een van degenen die de urgentie van de klimaatcrisis wel onderkennen. „Het is in feite al tien over twaalf. Zelfs als alle 192 landen al hun beloften in praktijk brengen, komen we royaal over de 3 graden opwarming heen. Mijn jongste zoon is 24, die gaat dat waarschijnlijk allemaal nog meemaken. En besef goed: de huidige temperatuurstijging gaat in klimaattermen onwaarschijnlijk snel: in enkele tientallen jaren. Doorgaans duurt zoiets duizenden of tienduizenden jaren.”
Crisisaanpak
De coronacrisis leert dat snel drastische maatregelen nemen mogelijk is, ziet Groen. Een anderhalvemetersamenleving is het nieuwe normaal. De duurzame ondernemer –duidelijk in de vechtmodus– pleit daarbij voor een anderhalvegraadsamenleving. Toon dezelfde daadkracht in de aanpak van de klimaatcrisis, wil hij ermee zeggen. „Ga uit van een crisisaanpak. Veel overheden en bedrijven hebben nu al klimaatdoelstellingen. Mooi. Maar ambities om in 2050 klimaatneutraal te zijn, komen te laat. Om de 1,5 graad te halen is meer nodig. Terwijl beleid op die 1,5 graad gericht zou moeten zijn.”
Bij de crisisaanpak hoort premier Rutte als crisismanager, vindt Groen. „Laat hem wekelijks persconferenties geven over de aanpak van klimaatontwrichting. Met daarbij de focus op het positieve, welke stap is er nu weer gezet richting de toekomst die we graag willen.”
Wat zo’n anderhalvegraadeconomie inhoudt? Volgens Groen moet het doel zijn om in 2030 geen broeikasgassen meer uit te stoten. Dat betekent versneld van olie, kolen en gas af stappen, een opschaling van zonne- en windenergie en woningen die in ijltempo worden verduurzaamd. In de industrie moeten productieprocessen ingrijpend anders. Het transportsysteem gaat op de schop en ook het eetpatroon verandert.
Iedereen draagt in de anderhalvegraadsamenleving verantwoordelijkheid. Ook de gewone burger. Groen: „Ik heb enorm veel impact met mijn consumptiegedrag. Iedere dag neemt een mens honderd beslissingen. Bij welke bank zit ik? Hoelang laat ik de kraan lopen? Waar werk ik? Hoe ga ik naar het werk? Duurzamere keuzes zijn misschien druppels op een gloeiende plaat, maar 7,5 miljard van die druppels kunnen die plaat echt afkoelen.”
Crisis als kans
De coronacrisis biedt een kans om de klimaatcrisis aan te pakken, stelt Groen. „Het Chinese teken voor risico is exact hetzelfde als voor kans. Dat zegt het al. Waarom de crisis dan een kans is? We zijn door corona uit onze comfortzone gehaald. Nu denken we na over hoe dit ontstaan is, hoe we dit in de toekomst kunnen voorkomen en hoe we weer kunnen opkrabbelen uit de crisis. Het is een optie om veel geld te steken in het oude, vervuilende systeem, maar dan komt de rekening over een paar jaar opnieuw op ons bordje. Dan betalen we twee keer. Het is beter als we in één keer in het duurzame systeem investeren.”
Dit betekent dat overheidssteun direct gekoppeld moet zijn aan duurzame doelen. „Geld naar KLM? Alleen onder bepaalde condities. Voor elke sector moet onderzocht worden hoe steun past bij de anderhalvegraadsamenleving. De bouw kreeg na de crisis van 2008 een enorme dreun. Hoe voorkomen we dat nu? Door in te zetten op een versnelling van de verduurzaming van de gebouwde omgeving. Geen dak meer zonder zonnepanelen en alles goed isoleren. Corona biedt de kans om de alomtegenwoordige institutionele traagheid te omzeilen. Nu kun je versnellen.”
Nog even terug naar de psychologie. Die tak van wetenschap biedt inspiratie om tot klimaatactie te komen, stelt Van Lange. „Empathie kun je namelijk opwekken door middel van persoonlijke verhalen. En empathie zet weer aan tot doen. Zo kun je zelfs medelijden krijgen met een ijsbeer die het ijs van de Noordpool ziet smelten. Dus: maak klimaatverandering concreet. Bijvoorbeeld door te vertellen hoe iemand op de vlucht slaat vanwege de ondraaglijke hitte. Zo kon hij ’s nachts absoluut niet slapen, omdat de thermometer nog steeds de 40 graden aantikte. Bij het vertellen van verhalen is het goed om te beseffen dat empathie zich altijd richt op individuen en niet op groepen.”
serie Corona en klimaat
Een serie over het rondwarende coronavirus en het klimaat. Deel 2: Waarom pakken we klimaatverandering niet net zo aan als corona?
