Wat bewoog Luther om nóg een boekje tegen Joden en Jodendom te schrijven? Kamphof, docent Duits aan een middelbare school, zocht dit nauwgezet uit. Haar doel is om te begrijpen hoe Luther tot dergelijke ideeën kwam en daarbij speelt de bredere context van de plek van Joden in de toenmalige Duitstalige gebieden een grote rol. In de vijftiende en zestiende eeuw woedde een fel debat over de vraag of Joden, net als in Engeland, Frankrijk, Spanje en Portugal, volledig verdreven moesten worden, of met restricties in regio’s als Saksen en Bohemen mochten blijven wonen. Met zijn anti-Joodse geschriften mengt Luther zich in dit debat en neemt daarbij een scherpe houding aan: het liefst zag hij verdrijving en als dat om politieke of economische redenen onmogelijk was, dan een zo streng mogelijk regime.

In ”Over de Joden en hun leugens” had Luther deze politieke stellingname verdedigd, in ”Vom Schem” gaat hij op een aantal theologische twistpunten in die nog waren blijven liggen. Een daarvan was of christenen in hun studie van de Bijbel wel gebruik mochten maken van de rabbijnse commentaren. Met name in protestantse kringen werd inmiddels grote waarde gehecht aan kennis van het Hebreeuws om zo het Oude Testament goed uit te kunnen leggen. In het kielzog daarvan namen veel reformatoren ook kennis van de Bijbeluitleg van de rabbijnen. Luther neemt er in ”Vom Schem” fel stelling tegen. Joodse Bijbeluitleg was voor hem niets anders dan een constante verdraaiing van de boodschap van de Heilige Schrift, omdat Joden weigerden Jezus in het Oude Testament te ontmoeten.

De wat curieuze titel, ”Vom Schem Hamphoras”, is Hebreeuws en verwijst naar de verborgen Naam van God. Met name in de Joodse mystieke traditie, de kabbala, speelt deze Naam een belangrijke rol. Terwijl allerlei humanisten gefascineerd waren door de kabbala, zag Luther er een grote bedreiging in. Kamphof laat duidelijk zien dat Luther hierbij gedreven werd door een grote, hoewel niet reële, angst voor Joden en hun vermeende invloed op de jonge protestantse beweging. Merkwaardig is dat Kamphof volledig over het hoofd ziet dat ”Schem Hamphoras” voor Wittenbergers een bekend concept was: het woordpaar stond en staat geschreven op de beruchte middeleeuwse ”Judensau” op de Stadtkirche. Dat is een vulgair beeldhouwwerk waarin Joden afgebeeld zijn die obscene handelingen verrichten met een varkenszeug. Daarmee werd de ultieme vernedering van Joden beoogd. Luther valt die ”Judensau” in zijn boekje bij en in niet minder grove termen maakt hij Joden uit voor alles wat lelijk is.

Kamphofs boek is opgedeeld in twee delen: het eerste wil de context schetsen waarin dit geschrift is ontstaan en zoekt die met name in de ontwikkeling van de Reformatie in het voor Wittenberg naburige Bohemen en de plaats van Joden daarin. Dit deel van het betoog is informatief maar ook nogal speculatief. Sterker is het tweede deel, waarin een nauwkeurige lezing van de tekst van ”Vom Schem” wordt ontwikkeld, met daarbij veel aandacht voor de juiste betekenis van woorden. Het meest overtuigend is Kamphof in haar analyse van Luthers gebruik van middeleeuwse anti-Joodse bronnen, waarbij ze laat zien dat Luther anti-Joodse elementen sterk uitvergroot.

Het boek laat overtuigend zien hoe diep Luthers theologische weerzin tegen Joden zat. De impact van Luthers anti-Joodse geschriften op het Midden-Europese debat over de plaats van Joden in de samenleving, maakt dat er niet anders dan met afschuw kennis van genomen kan worden.

Luther in een wereld van verschil, Hermien Kamphof; uitg. Brave New Books; 266 blz.; € 21,95