Voor wie uitkijkt over de stad Groningen of rondrijdt door de ommelanden zijn de kerken niet te missen. Ondanks het feit dat Stichting Oude Groninger Kerken, die dit jaar haar 50-jarig bestaan viert, 91 kerken in onderhoud heeft, is toch moeilijk te zeggen hoe christelijk Europa in het verleden nu werkelijk was.

Dat zei prof. dr. Arpad von Klimo, hoogleraar aan de Catholic University of America in Washington, donderdagochtend tijdens een sessie over religieus erfgoed en politiek in Groningen. Hij presenteerde zijn paper op de internationale conferentie Religious Heritage in a Diverse Europe die dezer dagen in de stad plaatsvindt.

De driedaagse conferentie is georganiseerd door de Rijksuniversiteit Groningen (RuG), Stichting Oude Groninger Kerken (SOGK), Museum Catharijneconvent, stichting Future for Religious Heritage Europe (FRH), het Joods Cultureel Kwartier en het International Network for Interreligious Research and Education (Inire). Doel is een ontmoeting te creëren tussen wetenschappers en vertegenwoordigers van religieus erfgoed, om te ontdekken wat de rol van religieus erfgoed is in verschillende samenlevingen.

Prof. Von Klimo worstelt naar eigen zeggen met het „populistische idee” dat Europa in het verleden een christelijk continent is geweest en nu seculier is. „Het eerlijke verhaal is dat we vanuit historisch onderzoek moeten stellen dat we niet weten wat mensen die niet tot de elite behoorden, zeg maar 99 procent van de bevolking, nu precies geloofden. Tegenwoordig zouden we een poll houden, maar dat werkt niet voor het verleden. We moeten dus onderscheid maken tussen de koningen en de geestelijken aan de ene kant, en de gewone bevolking aan de andere kant.”

Ook de Reformatie in de 16e eeuw veranderde hier niet veel aan. „In de Rooms-Katholieke Kerk bleef de mis in het Latijn plaatsvinden. En hoewel in de kerken van de Reformatie de Bijbel centraal kwam te staan, moeten we bedenken dat in de 19e eeuw nog maar 10 procent van de bevolking geletterd was.”

Historische kaarten waar de religie van de bevolking op wordt aangegeven zijn volgens de Amerikaanse hoogleraar dan ook vertekenend. „Toen de Hongaarse koning besloot zich te laten dopen, was opeens heel zijn rijk christelijk. Dat zegt natuurlijk niks over de bevolking. Al het religieus erfgoed dat we nu om ons heen aantreffen, wijst erop dat mensen naar de kerk gingen, maar wat we vooral weten is hoe religie door koningen en ook bisschoppen werd ingezet als een legitimering om heidense gebieden, met geld van de paus, te veroveren.”

Orale traditie

In een eerdere sessie wees dr. Malachi Hacohen, hoogleraar history, political science and religion aan Duke University in Durham (VS), erop dat aan materieel religieus erfgoed als teksten een orale traditie ten grondslag ligt. „Je kunt je afvragen of joden net als christenen mensen van het boek zijn. Als het al een boek is, dan is het de Talmoed.” De Talmoed, de mondelinge leer, bevat tal van commentaren van rabbijnen op de Tenach, de vijf boeken van Mozes, en verraadt door zijn stem en tegenstem zijn ontstaan in een orale traditie.

Het op schrift stellen van de Talmoed in de vroege middeleeuwen was een oorzaak van antisemitisme in Europa, aldus Hacohen. „Pas toen de Talmoed in boekvorm verscheen, ontdekten de christenen hem. Kerkelijk leiders stelden dat joden ketters waren en niet trouw waren aan het jodendom. ”Talmudjude” was een bekende uitdrukking en ronduit antisemitisch.”

Sinds de eeuwwisseling vindt er een opmerkelijke revival plaats in het bestuderen van de Talmoed door niet-joodse wetenschappers. Dat komt onder andere door de laatste fase van overlevering: de digitalisering. „Iedereen kan de Talmoed in vertaling downloaden op z’n smartphone.”

Naast lezingen en het bespreken van papers is er tijdens de conferentie ook ruimte om aan excursies deel te nemen. Zo konden deelnemers op een oudekerkentocht, naar de Joodse synagoge, een tocht maken over provinciaal beleid en op excursie met als thema kunst en erfgoed.