Prof. Bruce Wolffenbuttel, internist-endocrinoloog in het Universitair Medisch Centrum Groningen, wijst op zijn computerscherm naar een grafiek. Een zwarte lijn loopt door een rood vlak. „Dat betekent dat deze persoon een sterk verhoogd risico heeft om te overlijden aan hart- en vaatziekten.”

Er is geen lastig onderzoek voor nodig om de grafiek te kunnen opstellen. Een eenvoudige lichtmeting van de huid van de onderarm toont binnen enkele minuten hoe de vlag erbij hangt. Dat kan met een nieuw apparaat, de AGE-meter, die sinds enige tijd op de markt is. Waarbij AGE staat voor advanced glycation endproducts, kortweg aangeduid als AGE’s (spreek uit: eegis). Onderzoek waarop Robert van Waateringe maandag 13 mei promoveert aan de Rijksuniversiteit Groningen heeft inmiddels uitgewezen dat de metingen betrouwbaar zijn.

Sterke verbindingen

AGE’s zijn sterke verbindingen tussen suikers en eiwitten en suikers en vetten. Ze ontstaan vooral tijdens het verhitten van voedingsmiddelen, het proces van karamellisering, ook wel maillardreactie genoemd. De bindingen (crosslinks) zijn sterk en vrijwel onverbrekelijk.

Een beperkte hoeveelheid kan het lichaam zelf afbreken, de rest slaat neer in bloedvaten en weefsels. AGE’s zijn oxidanten. De afbraak ervan hangt dan ook mede af van de toevoer van antioxidanten, zoals vitamines (C en E), sporenelementen zoals selenium en bioactieve stoffen uit groente en fruit.

Gefrituurde, gebakken, gerookte, gegrilde en gebrande producten bevatten veel AGE’s (zie ”Het anti-AGE-dieet”). Ook de bloedsuikerconcentratie is van belang. Hoe hoger de glucosewaarden in het bloed, hoe meer AGE’s zich vormen. AGE-vorming is dan ook een belangrijke risicofactor voor mensen met diabetes. Wolffenbuttel: „Maar niet alleen voor hen, met AGE’s heeft iedereen te maken.”

AGE’s die bestaan uit suikers en eiwitten zorgen voor vaatverstijving, staar, peesverharding (met als gevolg onder meer het carpaletunnelsyndroom) en verdikking en verstijving van zogeheten collageen bindweefsel. Collageen is een eiwit in het bindweefsel van onder meer huid, botten, banden en pezen. Collagene vezels geven deze weefsels stevigheid en elasticiteit, belangrijk voor het goed functioneren. Verstijving van collagene vezels is een aanjager van weefselveroudering. Verstijving van de vaatwand heeft andere gevolgen: een hoger risico op hart- en vaatziekten en hoge bloeddruk.

AGE’s die bestaan uit suikers en vetten stimuleren het proces van atherosclerose, slagaderverkalking. En daarmee zijn ze eveneens een belangrijke risicofactor voor hart- en vaatziekten en een beroerte.

De verbindingen tussen suikers en eiwitten hebben geen fluorescerende (lichtweerkaatsende) eigenschappen, de verbindingen tussen suikers en vetten wel. „Daardoor kunnen we die laatste verbindingen, die ook in de huid belanden, met de AGE-meter opsporen door belichting met ultraviolet licht”, legt Wolffenbuttel uit.

Wat biedt de AGE-meting voor informatie?

„We hebben aangetoond dat een hoog AGE-gehalte bij iedereen een onafhankelijke risicofactor is voor hart- en vaatziekten, niet alleen bij mensen met diabetes. Bij iedere extra punt in de grafiek is je kans om te overlijden aan een hart- of vaataandoening vier keer zo groot. Het gaat dus om een sterke risicofactor. Bij de stijging van het cholesterolgehalte met één punt is het risico maar 1,33 keer zo groot.

Leeftijd en bloedsuikerwaarden vormen de sterkste voorspellers van het risico op hart- en vaatziekten en sterfte, direct gevolgd door roken en een ongunstige uitkomst van een AGE-meting. Cholesterolgehalte en bloeddruk bungelen daaronder.”

Hebben mensen die een hoge leeftijd bereiken lagere AGE-waarden?

„Dat weten we nog niet. In ons onderzoek hebben we wel het omgekeerde laten zien. Mensen met een hoog AGE-niveau hebben een grotere kans op diabetes type 2 en hart- en vaatziekten. De verwachting is dat mensen die een hoge leeftijd bereiken de laagste AGE’s-niveaus hebben in hun bloed en weefsels. Met het ouder worden neemt bij iedereen de hoeveelheid AGE’s in het lichaam toe.”

AGE’s zijn niet alleen een probleem voor mensen met diabetes?

„Iedereen heeft met AGE’s te maken, al zijn er groepen die een verhoogd risico lopen. In het voorstadium van suikerziekte hebben mensen al een verhoogde fluorescentie van de huid door de aanwezigheid van AGE’s. Die toename zie je ook bij rokers, bij mensen met een verminderde nierfunctie en mensen met het metaboolsyndroom met als kenmerken een buikje, een licht verhoogde bloeddruk en afwijkingen in het cholesterol/vetspectrum. Dan heb je het over heel wat veertigers, vijftigers en zestigers.

Uit ons onderzoek blijkt onder meer dat rokers een verhoogde fluorescentie van de huid hebben. Als ze stoppen met roken, duurt het nog twaalf tot vijftien jaar voordat ze op het normale niveau zitten voor hun leeftijd. Ander onderzoek hier in het UMCG wijst uit dat kinderen van rokers een hogere fluorescentie van de huid hebben dan kinderen van ouders die niet roken. Dus zelfs meeroken vind je terug in de AGE-meting van de huid.”

Is er verschil tussen normale verbindingen tussen suikers en eiwitten, zogeheten glycoproteïnen, en AGE’s?

„Ja. Bij normale glycoproteïnen in het lichaam plakken glucosemoleculen onder invloed van enzymen op de juiste plek aan eiwitbestanddelen, zogeheten aminozuren. AGE’s doen dat op plaatsen waar het niet hoort en zonder hulp van enzymen. Dit resulteert in schadelijke versuikeringsproducten. Hetzelfde geldt voor de koppeling van suikers aan vetten.”

Krijg je AGE’s vooral binnen via de voeding of maakt je lichaam ze zelf aan?

„Je krijgt AGE’s vooral via de voeding binnen. In alles wat gefrituurd, gebakken, gebraden, gerookt of gebrand is, zitten AGE’s, bijvoorbeeld in vlees, broodkorsten, cola, chips, noten en tabaksrook. Uit studies blijkt dat het AGE-niveau in het bloed snel stijgt bij mensen die een AGE-rijke maaltijd hebben gebruikt met bijvoorbeeld een hamburger, patat en een glas cola. Dit heeft een direct effect op de vaatfunctie. De bloedvaten vernauwen zich. Zo onderzocht de Duitse onderzoeker Theodor Koschinsky de functie en doorbloeding van de bovenarmslagader bij mensen, negentig minuten na het gebruik van een maaltijd. Als je een AGE-rijke maaltijd gebruikt, neemt de doorbloeding vergeleken met een AGE-arme voeding geweldig af. Dat zijn functionele veranderingen op de korte termijn. Op de lange termijn zie je structurele afwijkingen in de vorm van atherosclerose in en verdikking van de bloedvaten en AGE-ophopingen in de weefsels.

Mensen die al lang diabetes hebben, kunnen soms door dergelijke ophopingen van AGE’s in pezen hun handen niet meer plat op elkaar of op tafel leggen, het zogeheten prayersign of gebedsteken. Door zo gezond mogelijk te leven en te eten kunnen ze hun risico wel zo veel mogelijk beperken.

De Amerikaanse onderzoekster prof. Helen Vlassara heeft veel onderzoek naar AGE’s gedaan in proefdieren. Bij muizen die veel AGE’s in hun voer krijgen, zag zij verdikte bloedvatwanden in vergelijking met muizen die weinig AGE’s kregen.”

Is een AGE-arm voedingspatroon zinvol?

„In het algemeen kun je stellen dat iedere beperking van AGE’s in je voeding en daarmee ook in je lichaam bijdraagt aan langer gezond blijven. Daar wijst Vlassara ook op in haar boek ”Het Anti AGE dieet”. Maar je moet er wel wat voor overhebben, want AGE’s zitten in heel veel voedingsmiddelen, eigenlijk in alles wat we lekker vinden. Consumptie van gefrituurde, gebakken, gegrilde, gerookte en gebrande voedingsmiddelen moet je verminderen. Gestoomde en gestoofde gerechten vormen de gezonde alternatieven.”

Het anti-AGE-dieet

„Mensen moeten voor AGE’s worden gewaarschuwd, net zoals ze worden gewezen op de gevaren van transvetten, tabak en het overmatig gebruik van zout, vet en suiker.”

Die waarschuwing prijkt op de achterkant van het boek ”Het anti AGE dieet”, geschreven door de Amerikaanse onderzoeker prof. Helen Vlassara. Ze deed met haar team ruim veertig jaar onderzoek naar AGE’s. Deze complexe chemische verbindingen ontstaan als suikermoleculen zich ongecontroleerd met eiwitten en vetten verbinden. In kleine hoeveelheden kunnen AGE’s geen kwaad, maar in hoge concentraties zijn ze giftig. De hoeveelheid AGE’s die bij elke maaltijd ons lichaam binnenkomt, overtreft minstens twee- tot driemaal de capaciteit van de nieren om ze weer weg te werken, aldus Vlassara.

De Amerikaanse onderzoekster stelt dat in het lichaam gevormde AGE’s niet alleen een probleem zijn voor de gezondheid van ouderen en mensen met diabetes. Oók jonge, gezonde mensen met een normale bloedsuikerspiegel hebben soms een alarmerend hoog gehalte aan AGE’s in hun bloed.

Dat heeft alles te maken met hun voedingspatroon met veel gefrituurde, gebakken, geroosterde en gerookte producten, zoals hamburgers, biefstuk, bacon, pizza’s, tosti’s, frites en dergelijke. Die AGE’s hebben zich niet alleen in hun lichaam gevormd, maar blijken kant-en-klaar afkomstig uit voedingsmiddelen „vol met giftige AGE’s.”

Vlassara wijst ook op bruine frisdranken, zoals cola. Daarin zitten meer AGE’s dan in kleurloze of lichtgekleurde frisdranken. „Suiker is niet het enige probleem. De boodschap is dat cola light bijna net zo onveilig is als cola die suiker bevat.”

Ze toont onder meer aan dat consumptie van AGE’s via ons voedsel leidt tot chronische laaggradige ontstekingen op celniveau die ook wel ”stille ontstekingen” worden genoemd, omdat ze kunnen voortwoekeren zonder dat je er iets van merkt.

Vlassara wijst niet alleen op de rol van AGE’s bij het ontstaan van diabetes en hart- en vaatziekten, maar ook op de mogelijke rol bij het ontstaan van de ziekte van Alzheimer. Er bestaan overtuigende aanwijzingen dat AGE’s de voor alzheimer karakteristieke veranderingen in het brein op gang kunnen brengen of bevorderen, aldus Vlassara, die zich onder meer baseert op onderzoek bij muizen.

Ze maakt ook melding van onderzoek met gezonde 60-plussers die verhoogde AGE-gehaltes in het bloed hadden. Gedurende een periode van negen maanden vertoonden zij tekenen van cognitieve achteruitgang. Bij degenen met een laag AGE-gehalte in het bloed was dit niet het geval.

Het goede nieuws is volgens Vlassara dat bij proefpersonen die het anti-AGE-dieet volgen, de ontstekingsmarkers en andere bloedwaarden die op welvaartsziekten duiden al snel dalen naar een normaal niveau. Ongeacht hun leeftijd of gezondheidstoestand. Veel proefpersonen zijn er aanzienlijk op vooruitgegaan, aldus Vlassara.

Halvering

Ze stelt dat volledig vermijden van AGE’s niet nodig is, de hoeveelheid moet tot ongeveer de helft worden teruggedrongen. Een AGE-tabel van voedingsproducten biedt in haar boek handvatten. Vlassara gaat daarbij uit van vier basisprincipes:

– Vermijd etenswaren met een hoog AGE-gehalte (onder meer gebraden vlees, kipnuggets, pizza, frites, taart, cake, gebak, pannenkoeken, kaas, gebrande noten, pindakaas).

– Kies bereidingswijzen waarbij zich zo min mogelijk AGE’s vormen (pocheren, stoven, stomen, koken).

– Vermijd combinaties van voedsel die AGE-vorming bevorderen (zoals vlees plus suikerrijk voedsel (toetjes); vlees plus kaas; vlees plus boter, bacon of worst).

– Gebruik ingrediënten die AGE-vorming belemmeren. Vlassara wijst op de waarde van marinades. Marinades die zure ingrediënten bevatten, zoals azijn, citroensap of tomatensap, kunnen AGE-vorming in vleesschotels, gevogelte, vis en schaaldieren onderdrukken bij bereiding op de barbecue, bij braden en grillen. „Als je vlees een paar uur voor de bereiding marineert, verlaag je AGE-vorming met minstens 50 procent.”

Suikerrijke toetjes of kaas na de maaltijd bevorderen de AGE-vorming in ons lichaam. Wat fruit is een beter alternatief, aldus Vlassara.

Dit lezenswaardige, uit het Engels vertaalde boek, is voorzien van 143 recepten waarmee lezers aan de slag kunnen.

”Het Anti AGE dieet”, prof. dr. Helen Vlassara; uitg. CoCoBooks, Amsterdam, 2014; ISBN 9789079142187; 304 blz.; € 24,95.