Overal waar Andrew Roberts zijn boek komt promoten, komt, ontmoet hij enthousiasme over Winston Churchill. Zijn nieuwe biografie over de Britse oorlogspremier is in twaalf talen verschenen. „In de VS stond mijn boek negen weken lang in de bestsellerlijst van The New York Times. En het aantal bezoekers in Churchills landhuis Chartwell stijgt al jaren.”

Hij geldt als de grootste Brit aller tijden. Maar in 1945 verloor zijn regering de verkiezingen. Hoe kan dat?

„Hij werd zelf in zijn district wel herkozen als parlementslid. Maar de Conservatieve Partij had in 1945 nog dezelfde kandidaten die eind jaren dertig pleitten voor toegeeflijkheid aan Hitler. Daar heeft de kiezer de partij eindelijk voor afgestraft. Bovendien werd hij verlokt door de beloften van de Labourpartij om een welvaartsstaat op te zetten. Churchills vrouw Clementine was trouwens blij met het verlies. Hij was uitgeput. Nog eens vijf jaar als premier zou hem hebben gevloerd. Als oppositieleider was hij lui. Hij was veel met vakantie en schreef zijn boeken over de oorlog.”

Hoe was hij premier geworden?

„Door een mythe die hij had verzonnen. Het aftreden van Chamberlain leidde tot een crisis. Op een cruciale bijeenkomst op 9 mei 1940 zorgde Winston ervoor dat het premierschap hem in de schoot viel. Eigenlijk was Lord Halifax de eerst aangewezen minister om premier te worden. Die had ook de voorkeur van koning George VI. Churchill zei dat Halifax als lid van het Hogerhuis niet zomaar in het Lagerhuis kon optreden. Churchill wees erop dat hijzelf dankzij al zijn ministerschappen de juiste ervaring had om nu pal te staan tegen de Duitse agressor. Churchill schrijft later dat er op de beslissende bijeenkomst een lange stilte viel, zoals tijdens de dodenherdenking. Geen van de andere betrokkenen heeft later ooit iets over die stilte gezegd. Wat Winston schrijft is niet feitelijk juist. Maar hij kreeg het premierschap.”

Wat zouden we van hem geweten hebben als die ene bijeenkomst anders was gelopen?

„Weinig. Enkele mensen zouden zijn autobiografie hebben gelezen. Rond de Eerste Wereldoorlog heeft hij belangrijke functies bekleed, zoals minister van Marine, minister van Munitie en later minister van Financiën. Verder heeft hij stappen gezet richting de vorming van de welvaartsstaat. Maar zijn grootheid vereiste een Tweede Wereldoorlog. Al het eerdere was een voorbereiding op die bestemming. Bedenk trouwens dat Halifax vrede met Hitler wilde sluiten. Zijn premierschap zou op een ramp zijn uitgelopen.”

Wat was Churchills reputatie voor hij premier werd?

„Hij gold als ongeleid projectiel. IJdel, onbetrouwbaar en emotioneel. Hij had veel blunders gemaakt. De duizenden slachtoffers die in 1915 vielen bij de Dardanellen kwamen door zijn misrekening. Het herstel van de gouden standaard in 1925 werd een mislukking. Als Conservatief was hij tegen Gandhi en gelijke rechten voor Indiërs. Toch leerde hij wel van zijn fouten. Later zei hij tegen zijn vrouw: Ik had nooit iets kunnen doen als ik geen fouten had gemaakt.” Ik denk dat de acht maanden die hij minister van Marine in het kabinet-Chamberlain was zijn reputatie hebben hersteld. Eerder zag men hem als oorlogshitser, maar dat beeld kantelde gaandeweg.”

Van zijn vijf kinderen lijkt er niet één gelukkig te zijn geworden. Hoe was hij als vader?

„Eentje is misschien gelukkig geworden: Mary Soames. Maar de anderen ogen onstabiel. Diana pleegde zelfmoord, Sarah was ongelukkig in relaties en Randolph was alcoholist. Mijn conclusie is dat het niet makkelijk is om een beroemde vader te hebben. Churchills eigen vader deed echter nooit vriendelijk tegen hem. In vergelijking daarmee deed hij het goed. Ook als echtgenoot was hij liefdevol. Maar samen op vakantie gaan was er niet bij. Clemmie hield van tennis, en hij wilde op berenjacht. Dat ging niet samen. Clementine aanbad hem, maar werd soms uitgeput door zijn veeleisendheid. Alles draaide om Winston. Hij dacht dat hij de democratie moest redden. Elke minuut was hij daarmee bezig. Ik denk dat je dit vaker ziet bij politici. Die schatten zichzelf en hun werk zo hoog in, dat de mensen om hen heen altijd op de tweede plaats komen.”

Clementine en Winston hadden zeer losbandige ouders. Hoe trouw waren zij zelf?

„Zeer trouw. Vorig jaar probeerde iemand in een documentaire aannemelijk te maken dat Churchill een jarenlange affaire had met Lady Castlerosse. Een medewerker van Churchill zou dit tientallen jaren nadien hebben beweerd. Inderdaad heb ik geanimeerde brieven tussen die twee gelezen. Toch geloof ik niet dat ze een liefdesrelatie hadden. In 1937, toen volgens die documentaire die relatie al vier jaar had geduurd, gaf zij hem nog haar telefoonnummer. Voor mensen die echt intiem met elkaar zijn, lijkt mij dat laat. Clementine had eens een romantische vakantie met de antiekhandelaar Terence Philip. Later heeft ze haar dochter gezegd dat ze verliefd op hem was. Het is niet bekend of er meer is voorgevallen. Die trouw aan elkaar is natuurlijk opvallend. Het komt vaker voor dat kinderen van seksueel vrije ouders conservatief zijn.”

Welke rol speelde de kerk in zijn leven?

„Een heel kleine. Als schooljongen moest hij naar de kerk. Later zei hij dat hij daarmee voldoende tegoed had opgebouwd om het rustig aan te kunnen doen. Hij was geen christen, hoewel hij als lid van het establishment natuurlijk lid was van de Anglicaanse Kerk. Als jongeman was hij in India tot het inzicht gekomen dat alle religies hetzelfde zijn. In de miljoenen woorden die hij heeft gezegd en geschreven komt de naam van Christus niet voor. Wel spreekt hij over de Almachtige. Of over The Old Man. En Diens enige taak lijkt vooral het beschermen van Winston Churchill. Churchill noemde de Bergrede het „laatste woord in de ethiek” en sprak over de „religie van de gezonde geest.” Dat was vooral goed doen aan de armen en weduwen. Dat zie je terug in zijn visie op de conservatieve democratie.”

U schrijft dat hij geloofde in Brittannië. Wat betekent dat?

„Het Britse rijk had iets spiritueels voor Churchill. Een handjevol mensen in Europa bestuurde een vijfde deel van de wereld. Wat mensen van zichzelf misten, kregen ze uit Britse handen. In India had Churchill gezien hoe spoorlijnen werden aangelegd en scholen werden gebouwd. Dat gaf de mensen een beter leven. Winston zag het kolonialisme als verheffing voor de zwakken. Vergeet niet dat Darwin nog leefde toen Churchill geboren werd. Volgens Churchill stond de Engelsman hoger op de ladder van ontwikkeling dan de Duitser. Daarom mocht Hitler de oorlog niet winnen. En het Britse kolonialisme stond voor Churchill op een hoger ethisch plan dan het Nederlandse, Spaanse of Franse. Kortom, hij geloofde in het Britse gemenebest; niet in Jezus Christus.”

Het draaiboek voor zijn begrafenis heette Operatie Hoop Niet. Klinkt vreemd voor een anglicaans kerklid.

„Klopt. Eerlijk gezegd denk ik dat iemand anders dat heeft verzonnen. Al die draaiboeken hadden namen. Misschien heeft iemand gedacht: ik hoop niet dat dit echt gebeurt. Churchill was wel geïnteresseerd in zijn begrafenis. Hij gaf onder meer het lied van Isaac Watts op om te zingen: ”O God, our help in ages past” (O God, die droeg ons voorgeslacht). Daarin klinkt wel hoop door.”

De Britten zitten midden in de brexitdiscussie. Churchill muntte de term ”Verenigde Staten van Europa”. Wat zou hij geadviseerd hebben?

„Hij was een grondlegger van de Europese beweging, die als doel had om een nieuwe oorlog te voorkomen. Maar Groot-Brittannië moest volgens Churchill geen deel van dat Europese project uitmaken. Hij zou zeker tegen het Britse lidmaatschap van de Europese Unie zijn geweest.”

Er zijn ruim duizend biografieën over Churchill verschenen. Wat voegt uw boek van 1100 bladzijden toe?

„De laatste grote studie is uit 2001, van Roy Jenkins. Sindsdien is er een lawine aan nieuwe bronnen beschikbaar gekomen. Het Churchill College in Cambridge heeft 41 kisten met documenten over hem ontvangen. Verder stuitte ik op de woordelijke verslagen van het oorlogskabinet en op liefdesbrieven van Churchills zoon Randolph. Voor het eerst stelde de Koningin de dagboeken van haar vader beschikbaar. Koning George VI sprak Churchill elke dinsdag. Uit die aantekeningen blijkt dat het Churchill al veel eerder dwars zat dat de Amerikanen niet aan de oorlog meededen dan hij in het openbaar liet merken. Zodoende gebruik ik in het tweede deel van mijn boek op bijna elke bladzijde wel een bron die tot nu toe onbekend was.”

>>rd.nl/churchill voor een video over brexit

Churchill. De biografie, Andrew Roberts; uitg. Prometheus; 1170 blz.; € 49,99.

Waarschuwen tegen Hitler

Sir Winston Spencer Churchill (1874-1965) waarschuwde jarenlang tegen nazi-Duitsland. In de jaren dertig keerde hij zich fel tegen zijn Conservatieve partijgenoten die verzoening met Hitler voorstonden. Het hoogtepunt van deze ”appeasement” was het Verdrag van München in 1938, dat volgens premier Chamberlain „vrede voor onze tijd” garandeerde. In dat verdrag werd de Duitse annexatie van Tsjechisch Sudetenland aanvaard. Een jaar later viel Duitsland Polen binnen en vervolgens Nederland. Op 10 mei 1940 volgde Churchill Chamberlain op als premier.