Bewoners die samen een park willen onderhouden. Of verenigingen die het beheer van sportaccommodaties overnemen. En voor de verdere toekomst: wijkbewoners die de energietransitie in hun omgeving een slinger geven en zelfs bibliotheken of zorgtaken overnemen. Dat heeft het kabinet-Rutte III voor ogen.

Op dit moment mogen burgers en verenigingen al bepaalde taken van hun gemeente overnemen. Het recht is vastgelegd in onder andere de Wet maatschappelijke ondersteuning en de Bibliotheekwet. Veel gemeenten namen dit recht op in een verordening. Maar de politiek wil meer.

”Right to Challenge” komt overwaaien uit Engeland. Het is daar een onderdeel van een actie die tot doel heeft om buurtrechten een plek te geven in de publieke sector.

Toch komt het project aan de overzijde van de Noordzee niet goed van de grond. Bewonersinitiatieven krijgen weliswaar de mogelijkheid een bod uit te brengen voor het overnemen van gemeentelijke taken, maar ze ondervinden concurrentie van commerciële partijen. Bewonersinitiatieven staan op kennisachterstand en krijgen weinig ondersteuning. Bewonersorganisaties en het Britse Lagerhuis pleiten nu voor een andere invulling van dit recht.

Wellicht dat de Britten straks kunnen leren van Nederlandse ervaringen. Veel gemeenten vinden burgerparticipatie en maatschappelijke initiatieven ondertussen ook belangrijk. En dat komt niet alleen voort uit financiële redenen. Steeds meer burgers willen concreet betrokken zijn bij de uitvoering van beleid en verantwoordelijkheid dragen voor de omgeving waar ze wonen. De overheden stimuleren die betrokkenheid.

In het regeerakkoord dat VVD, CDA, D66 en ChristenUnie in oktober 2017 sloten, staat dat de overheid nóg meer ruimte gaat geven aan ”right to challenge.” De Universiteit van Leiden doet nu onderzoek naar de terreinen waarop de overheid zaken kan overdragen. Het eindrapport komt in maart, zo schreef minister Ollongren van Binnenlandse Zaken onlangs aan de Tweede Kamer.

In haar brief somt de bewindsvrouw een serie maatregelen op die ”right to challenge” een impuls moeten geven. Ze richt zich vooral op gemeenten. Zo’n 75 gingen er al mee aan de slag door nota’s te maken voor de gemeenteraden. Bij de meeste leidt het nog niet tot concrete actie. Maar ook bewoners vinden het lastig om een haalbaar voorstel in te dienen. Minister Ollongren is eerlijk in haar brief: veel gemeenten weten niet hoe het moeten aanpakken.

Dichtgetimmerd

Thijs Harmsen van het landelijk netwerk van ”right to challenge” herkent de zorg van de bewindsvrouw. „Er zijn best gemeenten die taken en verantwoordelijkheden willen overdragen aan bewoners, maar ze weten niet hoe ze moeten beginnen.”

Volgens Harmsen, die coördinator is van het netwerk, heeft sinds enkele weken niemand meer een excuus om er níet mee te beginnen. „De Vereniging van Nederlandse Gemeenten, het ministerie van Binnenlandse Zaken en ons netwerk hebben de ”Routeplanner Right to Challenge” samengesteld die gemeenten, bewoners en bewonersorganisaties kunnen gebruiken om de eerste stappen te zetten. Iedere gemeente ontving er een.”

Harmsen vindt het niet goed dat als de landelijke overheid precies gaat voorschrijven hoe gemeenten verantwoordelijkheden moeten overhevelen naar burgers. „We zijn in Engeland geweest en daar zagen we dat alles dichtgetimmerd zat. Zo willen Nederlandse gemeenten het niet, zo bleek tijdens verschillende bijeenkomsten. Daarom adviseerden we de bewindsvrouw om gemeenten vrijheid te geven bij de invulling ervan en de initiatieven vooral van onderaf te laten opkomen. Dat advies nam de minister gelukkig ter harte. Laat duizend bloemen bloeien.”

Harmsen adviseert niet alleen gemeenten, maar ook (groepen) burgers die taken van gemeenten willen overnemen. „We organiseren regionale leerateliers, waar betrokkenen van elkaar kunnen leren. Daar komen burgers en ambtenaren bij elkaar en dat werkt stimulerend.”

De minister mikt deze kabinetsperiode op verdubbeling van het aantal gemeenten dat werkt met ”right to challenge.” Ze komt met een inspiratiegids met voorbeelden en praktische informatie voor gemeenten en bewoners. Daarin komt tevens extra aandacht voor energietransitie.

Verder gaat Ollongren gemeenteambtenaren toerusten. Er komt een samenwerkingsverband van maximaal tien gemeenten die kennis en ervaringen uitwisselen. Daarvan kunnen andere gemeenten weer profiteren. Ook kunnen ambtenaren via een leermodule ondersteuning krijgen en komt er een congres waar gemeenten hun projecten kunnen presenteren. Ter inspiratie voor anderen.

Tot slot laat Ollongren de mogelijkheid onderzoeken om burgers niet alleen inspraak te geven tijdens de voorbereiding van het beleid, maar ook bij de uitvoering ervan. Dat is bij right to challenge best handig. ChristenUniefractievoorzitter Segers vroeg daar in een motie om en kreeg een Kamermeerderheid achter zich.

Geldstroom

Een belangrijk onderdeel van het geheel is natuurlijk de geldstroom. Bewoners hoeven zich niet gratis in te zetten. Het geld dat op de gemeentelijke begroting staat voor het doel waarvoor burgers zich inzetten, verstrekt de gemeente meestal in de vorm van een subsidie aan de bewonersgroep. Die kan daarvan de eigen mensen betalen en externen inhuren. Over de besteding van de subsidie moeten de groepen verantwoording afleggen aan de gemeente.

De meeste initiatieven van right to challenge hebben betrekking op het onderhoud van openbaar groen in wijken. Maar bewonersorganisaties runnen onder meer ook buurthuizen en zelfs zwembaden.

De minister zoekt ook nog naar mogelijkheden voor verbreding. Zo wil ze bezien of er ook in de Wet langdurige zorg mogelijkheden zijn voor bewonersinitiatieven. Harmsen schat de mogelijkheden daarvoor niet zo groot in: „Als je zorg wilt verlenen, heb je daar geschoold personeel voor nodig. En willen cliënten wel zorg ontvangen van mensen die in hun eigen buurt wonen?”

Meer mogelijkheden ziet Harmsen in energiecollectieven. „De komende jaren moeten wijken van het gas af en min of meer zelfvoorzienend worden op het gebied van energie. Hier liggen grote kansen voor gemeenten en voor burgers. En ik denk dat het mes aan twee kanten snijdt. Er komt milieuwinst en burgers kunnen zelf meer aan het stuur zitten bij de ontwikkeling van duurzame energie.”