Na hun verbanning op de Synode van Dordrecht keerden de remonstranten betrekkelijk snel terug op het publieke toneel, zij het in een gedoogstatus.

De domstad kende een lange traditie van ‘rekkelijke’ protestanten. In de Jacobikerk stond Hubert Duifhuis, wiens prediking niet leerstellig was. Aan het avondmaal werd iedereen toegelaten die wilde deelnemen. De in Utrecht geboren Johannes Wtenbogaert –van 1585 tot 1589 aldaar predikant– was een aanhanger van een gematigd calvinisme dat zich meer verwant voelde met Bullinger dan met Calvijn en Beza. De bredere gereformeerde traditie ging gepaard met een groot overheidsgezag in kerkelijke zaken.

In zijn boek ”Het verleden van Utrecht als remonstrantse stad, 1610-1618. Maurits’ zwaard” beschrijft dr. Broeyer, oud-docent kerkgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit Utrecht, hoe de theologische opvattingen van Arminius het in de domstad wonnen van die van Gomarus. Mede door de invloed van Wtenbogaert –in die tijd hofprediker van prins Maurits– koos de kerkenraad de zijde van de remonstranten in het inmiddels landelijk uitgebroken conflict tussen remonstranten en contraremonstranten.

Een cruciaal hoofdstuk in het boek van dr. Broeyer gaat over een debat in 1617 tussen de acht remonstrantse predikanten van Utrecht en een afvaardiging van vier contraremonstranten ter plaatse die om een predikant van hun richting vroegen, een verzoek dat afgewezen werd. Hij ontdekte in 2005 een verslag van het debat. Het is voor het eerst dat hierover is geschreven.

Utrecht telde op een gegeven moment acht remonstrantse predikanten. Het lukte de tegenpartij echter niet om ook maar één contraremonstrantse predikant te benoemen. Zelfs de pluriform ingestelde Wtenbogaert, ter hulp geroepen, kon dit laatste niet gedaan krijgen. Van godsdienstige verdraagzaamheid was bij de remonstranten in het Utrecht van 1617 geen sprake, concludeert Broeyer. Des te wranger omdat de remonstranten er juist prat op gingen dat ze zo voor verdraagzaamheid waren. Het gevolg van een en ander was dat bezwaarde gelovigen buiten de stad moesten kerken, wat boetes opleverde omdat deze samenkomsten onwettig waren en de politieke ‘rust’ zouden verstoren.

Toen prins Maurits de waardgelders –huursoldaten die de remonstranten moesten ondersteunen– afdankte kwam er een complete verandering in de stad. De titel van het boek van Broeyer verwijst naar een bekende pamflet ”Op de Waeg-schael” uit 1618, waar Maurits zijn zwaard in de weegschaal legde die vervolgens doorslaat naar zijn richting.

De contraremonstranten kregen vrijwel per omgaande vrijheid om in een van de stadskerken eigen kerkdiensten te beleggen en de Staten van Utrecht stemden in met de uitschrijving van een Nationale Synode, wat zij tevoren steeds geweigerd hadden.

Het boek eindigt met de beschrijving van de Nationale Synode van Dordrecht (1618/1919) waarin de remonstranten veroordeeld en afgezet werden en zich organiseerden in de Remonstrantse Broederschap. In Utrecht leidde dit tot een enorm predikantentekort. Maar na enkele jaren was ook hierin weer voorzien. Omgekeerd werden de remonstranten steeds meer gedoogd, mede dankzij stadhouder Frederik Hendrik. Sinds 1632 vormden zij in Utrecht zelfs weer een gemeente. De contraremonstrantse gemeente in Utrecht was sinds 1618 weliswaar calvinistisch, maar niet fanatiek. Er was volgens Broeyer zelfs sprake van „broederlijk besef.”

Middengroep

Interessant is de verwijzing van Broeyer naar de zogenaamde middengroep, waar eerder de Leidse historicus J. J. Woltjer op wees: er was een meerderheid van ‘onbeslisten’ ten tijde van de Opstand die niet tussen Rome en Reformatie kozen. Ook in de periode rond ”Dordt” bewoog zich een grote groep tussen remonstranten en contraremonstranten. De partijen die tegenover elkaar stonden, konden elk slechts een klein deel van de bevolking als overtuigde aanhangers beschouwen, aldus Broeyer.

Het laat zien dat de felle theologische discussies veelal aan het gewone kerkvolk voorbijgingen. Er werd natuurlijk wel in veel pamfletten gereageerd op theologische discussies, zeker ook door leken, maar in de praktijk koos het ‘gewone’ kerklid voor de bestaande plaatselijke kerk waarin men opgroeide.

Interessant is ook de discussie over wie nu de ‘nieuwe’ leer vertegenwoordigde. Remonstranten wezen op de rekkelijke protestantse traditie die Utrecht vanouds kenmerkte, ook ten aanzien van de genadeleer, contraremonstranten zagen de opvattingen van hun tegenpartij als een afwijking van de orthodox-calvinistische visie op vrije wil en predestinatie. Uiteindelijk zou de Synode van Dordt de knoop doorhakken.

Dr. Broeyer schreef een buitengewoon boeiend boek dat laat zien hoe een theologisch dispuut niet alleen de kerken maar ook de politiek beroerde. Nauwelijks voorstelbaar is de scherpte waarmee mensen elkaar bejegenden. Een veroordeelde remonstrant die zichzelf het leven benam uit angst voor veroordeling, werd postuum veroordeeld. Zijn doodkist werd opgegraven en aan de galg gehangen…

Onthullend ook om te zien dat tolerantie aan beide zijden noga eens te lijden had aan gebrek aan dialoog en invoelingsvermogen. Uiteindelijk bleek het hele debat met een sisser af te lopen. De remonstranten kwamen algauw uit hun schuilhoeken vandaan en het gewone kerkelijke leven hernam zijn loop.

Boeken

Het verleden van Utrecht als remonstrantse stad, 1610-1618. Maurits’ zwaard, Frits Broeyer; uitg. Matrijs, Utrecht, 2018; ISBN 978 90 5345 543 2; 384 blz.; € 24,95.