Bij Augustinus behoort de verhouding tussen verkiezing en vrije wil tot de grote vraagstukken in zijn leven en werk. De Amerikaan Kenneth Wilson wijdde zijn dissertatie aan het beschrijven van Augustinus’ bekering van de leer van de vrije wil naar die van de gebonden wil. Dat is een opmerkelijke weg geweest, aangezien er in de kerkgeschiedenis vooral velen zijn geweest die deze weg omgekeerd gegaan zijn.

Augustinus onderzocht meer en meer de Schrift, zag meer en meer waar het met die vrije wil op uitloopt en moest zich ten slotte gewonnen gegeven aan de overtuiging dat de mens heel wat vrije keuzes heeft maar niet als het gaat om de relatie met God. Dan kiest er maar Eén.

Een argument dat de eeuwen door tegen een te gebonden wil wordt ingebracht, is dat het elke motivatie voor levensheiliging weg zou nemen. Als mijn wil dan toch zo gebonden is, kan ik er ook niets aan doen dat ik in de heiliging niet verder kom. En juist die heiliging werd een belangrijk thema in de vroege kerk, zoals blijkt uit het zogenaamde donatistische schisma. Daarover handelt de bundel die onder redactie van Clemens Weidmann verscheen.

Donatus, die in 313 bisschop werd in Carthago, wilde radicaal zijn in heiliging en nam een strikte houding aan tegenover mensen die onder de vervolging in de fout waren gegaan. Augustinus had –dankzij eigen ervaring– meer begrip voor de zwakheid en blijvende zondigheid van de mens. Het conflict met Donatus was omvangrijk en langdurig en de vraag of de leer van de onvrije wil de heiliging niet remt is ook na afloop van deze strijd gebleven.

Brief van stro

Luther voerde zijn overtuiging dat de wil gebonden was zo ver door dat hij zelfs problemen met de Bijbel kreeg. Bekend is zijn moeite met de brief van Jacobus, waarin toch wel erg sterk tot goede werken wordt opgeroepen en wel een heel krachtig appel op de wil van de mens wordt gedaan. Luther liet zich ontvallen dat hij het een brief van stro vond en dat de brief vooral geschikt was om er de kachel mee aan te maken. Hoe leuk dit volgens sommigen ook klinkt, ernstig is het wel dat de Bijbel zich blijkbaar aan de reformator moet aanpassen in plaats van andersom.

Volgens Jason Lane valt het echter nog wel mee met die lutherse moeite met Jacobus. Zowel Luther als de lutheranen wilden wel degelijk naar Jacobus luisteren en volgens Lane moet Luthers opmerking vooral in de context van de polemiek met Rome worden gezien.

Dordtse leerregels

Vergelijkbaar is de context van de polemiek tussen volgelingen en bestrijders van de leerregels van Dordt. Ook daar ging het om de vraag naar de eigen menselijke mogelijkheden en verantwoordelijkheden als het gaat om rechtvaardiging en heiliging. Jay T. Collier, directeur van Reformation Heritage Books, publiceerde een boek over de manier waarop deze discussie in het Europa van de zeventiende eeuw speelde en hoe Augustinus daar als getuige bij gehaald werd. Als onze wil niet vrij is, hoe kunnen wij dan in het geloof volharden? Wij kunnen er dan toch niets aan doen? Of toch wel?

De thema’s in deze boeken zijn van alle tijden, ook van onze tijd, maar het blijft wel zaak de discussies van toen niet zomaar over te plaatsen naar vandaag. De boeken van Lane en Collier laten zien hoe standpunten, vragen en antwoorden ook bepaald worden door de tijd waarin ze aan de orde zijn. En onze tijd is anders dan die van de zestiende en zeventiende eeuw.

Optimisme

In de periode na de zestiende en zeventiende eeuw wilde men graag wat optimistischer over de mens gaan denken. De feestbundel voor professor Walter Sparn bevat vele wetenschappelijke studies waarin beschreven wordt hoe de Verlichting de mogelijkheden van de mens benadrukte. Nieuwe ontdekkingen stimuleerden de gedachte dat de reformatorische leer van verkiezing en voorzienigheid en Luthers visie op de onvrije wil de mens gevangen hielden. Reizen, techniek en filosofie leerden juist dat een mens heel wat kon als hij daar maar in onderwezen en toe aangemoedigd werd. Het verzet van met name theologen die aan het menselijk onvermogen en de neiging tot zonde vasthielden, baatte nauwelijks.

Terecht spreekt de titel van dit boek over het ”Projekt der Aufklärung”, want het was een onderneming, een poging om mens en wereld te verbeteren. Daarna kwam echter een omkeer. De Europese oorlogen in de negentiende eeuw tussen ‘verlichte’ volken en de vele slachtoffers die deze maakten, deden veel optimisme verloren gaan en brachten bij sommige auteurs haast pessimisme te weeg.

Dostojevski

Een duidelijk voorbeeld daarvan is de Russische schrijver Fjodor Dostojevski (1821-1881), die zelf jarenlang soldaat was en over wie professor Andreas Guski een nieuwe biografie publiceerde. In de romans van Dostojevski –die waarschijnlijk meer geprezen dan gelezen worden– domineren thema’s als schuld, onvermogen, dood, lijden en gebrek aan waarden.

Guski wijst op de invloed van het Nieuwe Testament op Dostojevski. Een tijdlang was dat zijn enige lectuur en het bracht hem tot de overtuiging dat een mens geroepen is zich in liefde op te offeren voor anderen. Dostojevski schrijft over fascinerende en actuele thema’s, over wat wij wel en niet kunnen, over onmacht en mogelijkheden. Thema’s waarbij ook Dordt ons verder kan helpen.

”Augustine’s Conversion from Traditional Free Choice to ‘Non-free Free Will’”, Kenneth M. Wilson; uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 3 16 155753 8; 390 blz.; € 94,-; ”Collatio Carthaginensis Anni 411”, Clemens Weidmann (red.); uitg. De Gruyter, Berlijn; ISBN 978 3 11 046967 7; 418 blz.; € 109,95; ”Luther’s Epistle of Straw”, Jason D. Lane; uitg. De Gruyter, Berlijn; ISBN 978 3 11 053499 3; 252 blz.; € 89,95; ”Debating Perseverance. The Augustinian Heritage in Post-Reformation England”, Jay T. Collier; uitg. Oxford University Press, Oxford; ISBN 978 0 19 085852 0; 230 blz.; € 74,-; ”Das Projekt der Aufklärung”, Joar Haga e.a.; uitg. Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig; ISBN 978 3 374 05183 0; 512 blz.; € 74,-; ”Dostojewski. Eine Biographie”, Andreas Guski; uitg. C.H. Beck, München; ISBN 978 3 406 71948 6; 448 blz.; € 28,-.