Erskine sloeg Handelingen 28 op, waar Paulus onder de „barbaren” van Malta van Christus getuigde. De Schotse Kerk vond het echter niet nodig om missionair te worden.

Maar de zeekapitein James Alexander Haldane (1768-1851) wist zich geroepen om in dat jaar –1796– als lekenprediker naar onwetende ‘barbaren’ in de Schotse Hooglanden te gaan. Dit jaar is het 250 jaar geleden dat Haldane werd geboren.

De ouders van James Haldane waren vermogend. Zij bewoonden een groot landhuis, Airthrey Estate, in Stirlingshire. Vader Haldane was kapitein en zijn beide zoons James en Robert wilden ook carrière maken in ’s lands dienst. Zo maakten zij reizen naar India, toen een Britse kolonie.

James werd na verloop van tijd zeeofficier op de grote vaart, maar in 1794 nam hij afscheid van het zeemansleven. Beide broers waren intussen tot geloof in Christus gekomen. Contacten met David Bogue (1750-1825), die een Bijbelschool leidde in Gosport, gaf hun een andere levenskoers.

Bogue was een belangrijke aandrijver van de Engelse wereldzending en een van de oprichters van de London Missionary Society in 1795. Maar ook de Schotse Hooglanden beschouwde hij als zendingsgebied.

Na de genoemde synode van de Schotse Kerk in 1796 ontmoette James Haldane de predikanten Charles Simeon en Walter Buchanan. Deze hadden zich het lot van de veelal barbaarse Hooglanders aangetrokken. Simeon werd het middel tot de bekering van Alexander Stewart, waarna in diens gemeente in Moulin een opwekking plaatshad.

Lekenprediker

James Haldane zag af van een zendingstaak in India en volgde Gods roepstem om naar het noorden van Schotland te gaan. Hij had geen universitaire opleiding voor predikant, maar was ervan overtuigd dat hij vanwege de grote geestelijke nood spoedig als lekenprediker aan de slag moest gaan.

Dat ging niet zonder tegenstand. Hij kwam in dorpen waar predikanten hem wilden tegenhouden. Zij behoorden tot de ”moderates”, de hoofdstroming in de Schotse Kerk die het christelijke geloof wilde vermengen met ideeën uit de verlichting. Het ging hen om een deugdzaam leven en niet om de noodzaak van de geloofsgerechtigheid van Christus toegepast door de Heilige Geest.

Niet in alle gebieden van het geïsoleerde bergland heerste een geestelijke duisternis. Zo kwamen Haldane en zijn helpers in plaatsen waar al eerder van een geestelijk ontwaken sprake was geweest.

Zijn eerste preek hield Haldane op 6 mei 1797 in Gilmerton. Er was een predikant onder zijn gehoor die verwonderd was over de kracht en ernst van zijn prediking. De evangelist stelde Christus voor als de enige Redder van verloren mensen. Hij drong er bij zijn hoorders op aan om met hun verloren leven tot Hem te vluchten.

De zegen bleef niet uit. De bevolking kwam bij honderden samen in de openlucht om Haldane en de zijnen te horen. Het aloude Evangelie van de stervende liefde van Christus klonk in de dalen.

Geestelijke honger

Vele dorpen en ook steden deed Haldane aan. Zijn eerste rondreis ging in de richting van het noorden naar de afgelegen Orkney-eilanden. De kerkelijke situatie op de Orkney-eilanden was verre van rooskleurig. De boodschap van het Evangelie werd op deze archipel maar spaarzamelijk gehoord. Haldane merkte echter dat de geestelijke honger bij veel eilandbewoners groot was. Honderden en soms duizenden mensen luisterden in de openlucht naar de boodschap van de evangelisten.

De zegen was groot. Velen kwamen tot overtuiging van hun zonden en tot geloof in de Gekruiste. Haldane bezocht een man van 92 jaar die zei dat hij jaren geleden tot God had gebeden of Hij hem een uitlegger wilde zenden omdat hij zo onwetend was. Jaren later werd zijn gebed verhoord.

Haldane bracht hem de boodschap van zonde en van genade, van Adam en van Christus. Hierop riep de man tot God om vergeving van zijn zonden. Haldane zei hem dat zijn gebeden alleen door Jezus Christus konden verhoord worden, Die gekomen was om zelfs de voornaamste der zondaren zalig te maken. Toen riep hij de Zaligmaker aan om genade, en daarop ontfermde de Heere Zich over deze hoogbejaarde man.

Circus

Ondanks het verbod van de synode om als lekenpredikers voor te gaan, gingen de Haldanes door met hun rondreizen. James’ broer Robert werd bekend vanwege zijn aandeel in het Geneefse Reveil. Beiden hingen de calvinistische geloofsleer aan, waarvan hun geschriften getuigen. Zo schreef James een commentaar op de brief aan de Galaten. De broers gingen niet mee in de presbyteriale structuur van de Schotse Kerk, maar stichtten overal congregationalistische gemeenten. James verbouwde een circus tot kerk.

In een later stadium werden de Haldanes baptist, waardoor een deel van hun volgelingen koos voor de geloofsdoop van volwassenen. James overleed in 1851 in Edinburgh na een arbeidzaam leven als lekenprediker.

Ga in de wegen en heggen!

„Zelfs onder de seceders (afgescheidenen van de Schotse Kerk, LJvV) zijn predikanten tevreden met het preken in hun eigen gemeente op de dag des Heeren, terwijl duizenden in de omgeving verloren gaan vanwege gebrek aan kennis. We kunnen dan wel zeggen: „Laat ze tot ons komen. We kunnen niet overal preken, want dat is niet naar onze kerkorde.” Maar als de apostelen hetzelfde in Jeruzalem gedaan hadden, wat zou er dan van ons zijn terechtgekomen? De Heere heeft echter gezegd: „Ga in de wegen en heggen en dwing ze om in te gaan.” Laten predikanten toch niet bang zijn dat zij zich degraderen door dit gebod te gehoorzamen omdat lekenpredikers deze weg gaan.”

(Uit: ”Journal of a tour through the northern counties of Scotland and the Orkney Isles”, James Alexander Haldane, 1798)