„Humor en spitsvondige antwoorden bij staatsbezoek”

Reinildis van Ditzhuyzen, historica en auteur: „Beatrix de sterke – zo zou ik onze oud-vorstin karakteriseren. In alle opzichten is ze een sterke vrouw. Als staatshoofd had ze alles goed geregeld. Bij Juliana sprak men nog over een liefelijke chaos aan het hof. Beatrix trok professionele mensen aan en voerde een strakke hiërarchie in.

Ze was zich erg bewust van haar taak. Zeer consciëntieus, zeer precies. Deskundig en goed voorbereid. Oud-premier Van Agt heeft eens gezegd dat hij het gevoel had een examen te moeten afleggen tijdens zijn wekelijkse bezoeken. De koningin schreef van alles op en kwam soms veel later terug op een uitspraak. Beatrix nam haar taak buitengewoon serieus.

Ze wílde ook staatshoofd zijn. Opnieuw een heel verschil met haar moeder Juliana, die liever een gewone mevrouw wilde zijn en dat ook zei als ze ergens was. Mensen worden daar onzeker van, want moeten zij nu haar jas aannemen of hangt de koningin die zelf op? Moet er een stoel op de voorste rij staan of gaat ze zelf ergens tussen zitten? Gaat ze zelf koffie halen, of moeten ze haar die aanbieden? Beatrix heeft ingezien dat dat niet kan.

Aanvankelijk leek ze misschien een wat koele en afstandelijke vorstin, maar doordat alles gestroomlijnd verliep, is ze nooit betrapt op fouten. De schandalen rond schoondochters Máxima en Mabel en nichtje Margarita waren niet haar schuld.

Beatrix staat voor waardigheid en menselijkheid. De menselijkheid zagen we bijvoorbeeld als Beatrix mensen troostte na een ramp. De waardigheid kwam onder meer tot uiting in het abstracte beeld dat ze van zichzelf heeft laten vereeuwigen op de munt en de postzegel. Destijds kwam er best veel kritiek op de puntjes waarin haar beeltenis op de zegels stond. Maar zij vertegenwoordigt als koningin een land, en zij wilde dit ook zo laten zien.

Nu ze koningin af is, doet Beatrix wat ze leuk vindt, al wil dat niet zeggen dat ze alleen haar hobby’s achternaloopt. Ze houdt van kunst, ballet en dans, maar vindt die zaken ook nuttig voor het welzijn van ons volk. Willem-Alexander is weer verrassend anders dan Beatrix. Communicatief sterk, maar even goed als zij. Wat losser ook – dat kan in deze tijd.

In tegenstelling tot haar moeder heeft Beatrix vol overtuiging voor het koningschap gekozen. Dat vind ik mooi, want je wordt geen staatshoofd omdat je zo goed bent, maar omdat je in een bepaalde wieg geboren bent. Niet iedereen vindt dat democratisch, maar kijk naar de populariteit van het koningshuis. Die schommelt de laatste jaren rond de 73 procent. Democratischer kun je het niet krijgen. Beatrix heeft zeker aan die steun bijgedragen. Na de rampzalige toestanden rond Lockheed en Greet Hofmans, die de monarchie destijds grote schade hebben toegebracht, heeft zij het vertrouwen in de monarchie hersteld.”

„Dankzij zakelijke aanpak nooit betrapt op fouten”

Han van Bree, auteur van onder meer ”Beatrix, koningin der Nederlanden”: „Beatrix was als koningin een zeer consciëntieuze, gedreven en perfectionistische professional. Waardigheid is ook een term die bij haar past. Als er dingen misgingen, ergerde ze zich in hoge mate. Dat zag je bijvoorbeeld bij de beëdiging van de bewindslieden van het kabinet-Rutte II. De ceremonie werd voor het eerst live uitgezonden, maar er ging iets mis. Dus moest het opnieuw. Je hoorde haar zeggen: Dat wordt een toneelstukje.

Fascinerend is dat Beatrix enerzijds afstandelijk overkomt, maar tegelijk ook verbindend optreedt. Ik was eens bij een lerarenopleiding in Utrecht, waar best wat mensen het koningshuis maar flauwekul vonden. Toen Beatrix binnenkwam, gebeurde er iets magisch. Iedereen –ook de criticasters– was onder de indruk. En dat terwijl ze helemaal niet zo’n grote persoon is. Toch: als zij binnenkomt, komt er echt iemand binnen.

Bij Willem-Alexander komt er vooral vrolijkheid binnen. Dat werkt óók. Hij is anders, meer geneigd om tussen de mensen te staan. Willem-Alexander is meer benaderbaar, toont sneller emoties. Dat is niet erg: de grootste fout die hij als koning kan maken, is dat hij zijn voorganger gaat imiteren. Beatrix werd altijd geprezen om haar dossierkennis en workaholicachtige karakter. Haar zoon lijkt daarin meer op haar dan velen denken.

De openstelling van Paleis Noordeinde was ondenkbaar onder koningin Beatrix. Waarschijnlijk wilde zij dat niet vanuit de gedachte: als je het volk te veel binnenlaat, verdwijnt er iets van de magie van de monarchie. Dat is in theorie een gevaar: als een bijzondere familie steeds minder bijzonder wordt, tast je het verhaal van de monarchie aan.

Opvallend genoeg is Willem-Alexander als koning redelijk snel een vanzelfsprekendheid geworden. Ik zal niet zeggen dat Beatrix vergeten is, maar ze is wel van het toneel af. Dat betekent dat zij het goed doet in haar nieuwe rol, én dat Willem-Alexander en Máxima het goed doen.

Als prinses bezoekt ze vooral evenementen die ze leuk vindt. Maar dat niet alleen. Afgelopen najaar ging ze ook naar de viering van het 50-jarig bestaan van het Team Motorondersteuning van de politie. Met haar interesse voor cultuur, moderne dans, ballet en muziek wist ze als koningin al een deel van de Nederlandse bevolking aan zich te binden dat onder Juliana was weggedreven van de monarchie: de progressieve culturele elite. Dat heeft ze slim gedaan. Kijk hoe ze bij de jaarlijkse prijsuitreiking voor schilderkunst met welgemeende interesse slimme vragen stelde.

Overigens is ze na haar abdicatie veel meer in het koninklijke bedrijf actief dan haar twee afgetreden collega’s uit België en Spanje, Albert II en Juan Carlos. Dat heeft te maken met de impopulariteit van de Spaanse oud-koning aan het einde van zijn regeerperiode. En ik heb de indruk dat de band tussen Albert en zijn zoon Filip niet zo sterk is. Beatrix zit daarentegen aan tafel bij staatsbanketten en schuift regelmatig aan bij de vergadering van de staf van Willem-Alexander en Máxima. Blijkbaar worden haar kennis en expertise op prijs gesteld.”

„Beatrix wist elite weer aan monarchie te binden”

Jeroen Snel, presentator EO-programma Blauw Bloed: „Beatrix is een professional. Haar functie heeft ze uitermate goed vervuld, meer dan wellicht nodig was. Alle beleidsstukken die ze toegestuurd kreeg, nam ze maximaal tot zich. Dat hoorde bij haar taak, vond ze.

Haar invloed gebruikte ze om dingen voor elkaar te krijgen. Zo zorgde ze ervoor dat de directeur van Amnesty International uitgenodigd werd bij een staatsbanket met de president van Nigeria. In die periode dreigde een overspelige vrouw in Nigeria gestenigd te worden. Beatrix bracht de twee in contact met elkaar. Achter de schermen kon ze zo, zonder dat haar hand direct zichtbaar is, mensen verbinden.

Beatrix begon in een moeilijke fase; met protesten bij de inhuldiging. Ze wist het tij te keren en de sympathie van het Nederlandse volk te winnen. Naar mijn idee heeft ze sinds het overlijden van prins Claus ook het gevoel gekregen gewaardeerd en gerespecteerd te worden. Het publiek stond toen rijendik voor het paleis om het condoleanceregister te tekenen en langs de baar te lopen. Niemand had op zo’n grote toeloop gerekend. Dat heeft haar geraakt. Toen ze met hem trouwde, hoorde je nog ”Claus raus” roepen.

De prinses gaat anders met de media om dan haar zoon. Nooit heb ik haar kunnen interviewen; Willem-Alexander al talloze keren. Bij Beatrix koesterde ik de persgesprekken aan het eind van een staatsbezoek. Daar mochten geen camera’s bij zijn en schrijvende journalisten mochten haar alleen parafraseren, dus niet eens citeren. Je ging dan met je collega’s in een kringetje rondom haar staan. De koningin sprak vrij zacht, zodat je nog wat dichterbij kwam staan. Dan vertelde ze hoe ze de reis had beleefd.

Beatrix’ menselijke kant zagen we vooral op verdrietige momenten, als ze een arm om mensen heen sloeg en oprecht bewogen was. Dat de koningin meer afstand hield dan haar zoon nu, was een antwoord op de tijd onder Juliana. Haar moeder hing niet zo aan protocol; Beatrix blies dat juist nieuw leven in. Willem-Alexander zit tussen zijn moeder en zijn grootmoeder in, is wat losser, doet meer met media en sociale media – ook weer een antwoord op de stijl van Beatrix.

Een e-mail heeft Beatrix nog nooit verstuurd. Pers vindt ze vooral onhandig. Als de koning ons team ziet filmen, gaat hij zo staan dat we een mooi shot hebben. Beatrix hield daar weinig rekening mee. Nog minder nu ze koningin af is. Vroeger voelde ze nog de plicht om te poseren, nu loopt ze gewoon door.

Ook als prinses schermt ze haar privéleven af. We weten dat ze af en toe naar de kerk gaat, maar ze heeft zich nooit expliciet uitgesproken over de betekenis van het geloof voor haar. Ook dat is zeer en zeer privé. In kersttoespraken had ze het wel over de komst van het Licht naar de wereld en dat dat ons tot voorbeeld zou moeten zijn. Uiteindelijk ging het vooral over verdraagzaamheid en tolerantie.

Beatrix zou onder familie en vrienden weleens verrassend anders kunnen zijn dan bij officiële gelegenheden. Bij Willem-Alexander zie je sneller wat voor mens hij is. Op Koningsdag zie je hem hossen tussen de mensen. Zo zal hij thuis ook een feestje geven, denk ik dan.”

„Prinses zou privé weleens verrassend anders kunnen zijn”

Justine Marcella, hoofdredacteur Vorsten: „Beatrix is zeer plichtsgetrouw. Na het ongeluk van zoon Friso ging ze met een paar weken weer aan de slag. De scheiding die de koningin maakte tussen privé en ambt ging ver: je zoon verliezen en vrijwel meteen weer aan het werk. Ze was altijd koningin, 365 dagen per jaar, 24 uur per dag.

Haar hele leven heeft ze in dienst gesteld van ons land, van de maatschappij. En nog steeds. Bij haar abdicatie zei ze: „Ik neem geen afscheid van u.” Dat heeft ze ook niet gedaan. Ze heeft natuurlijk een minder volle agenda dan toen ze koningin was. We zien haar nu vooral bij evenementen van organisaties waar ze een persoonlijke band mee heeft. Beatrix heeft twee nieuwe knieën en is geopereerd aan staar, maar verder lijkt ze nog heel vitaal.

Ik heb het idee dat prinses Beatrix meer kan genieten na haar aftreden. Ze komt ontspannener over. Als ze naar haar kinderen kijkt, straalt ze. Neem de foto waarop ze zwaait naar de gouden koets, afgelopen jaar met Prinsjesdag. Fantastisch: een oud-vorstin die naar haar zoon wuift – totaal ontspannen, want hij doet het zo goed.

Willem-Alexander is een andere persoon. We zoeken soms een beetje dwangmatig naar verschillen, terwijl het ambt niet anders is. Als land krijg je een koning die bij je past, en die dus ook bij een nieuwe generatie past. Willem-Alexander ondertekent wetten via de iPad; bij zijn moeder was dat niet aan de orde. Beatrix paste ook in haar tijd. Groot verschil is dat Willem-Alexander een krachtige echtgenote naast zich heeft. Prins Claus kwakkelde jarenlang met zijn gezondheid. Beatrix stond er dus vaker alleen voor, of moest vaker een beroep doen op haar oudste zoon of zus Margriet.

Een rolmodel was ze, ook als moeder van een jong gezin met zo’n baan. Beide heeft ze fantastisch gedaan. De enige die erbij is ingeschoten, is zijzelf.

Op staatsbezoeken viel mij altijd op hoeveel humor Beatrix heeft. Ze kon spitsvondig en diplomatiek antwoorden, recht voor zijn raap. Zo was er in 2012 commotie omdat ze bij een bezoek aan een moskee in Oman een hoofddoek over haar hoed had gedragen. Volgens de PVV legitimeerde ze daarmee de onderdrukking van vrouwen. Toen haar om een reactie werd gevraagd, noemde ze dat rechtuit ónzin. Het kwam er krachtig uit. Met het dragen van een hoofddoek betuigde ze alleen respect voor het land.

Het koningshuis, dat de littekens van de Greet Hofmans- en de Lockheedaffaire droeg, heeft ze naar een hoger plan weten te tillen. In al die 33 jaar koningschap heeft de monarchie niet gewankeld. Daarvoor heeft ze het hof verzakelijkt met een bedrijfsmatige structuur, zodat die meer paste bij de tijd.

Juliana stond misschien meer bekend als een menselijke koningin, maar dat vind ik niet kies ten opzichte van Beatrix. Bij rampen sloeg ook zij een arm om mensen heen. Als je mensen spreekt die haar ontmoet hebben, zijn ze altijd enorm onder de indruk van de gesprekken met Beatrix. Ze heeft het geheugen van een olifant en bereidt zich tot in de puntjes voor.”