Vorige week werd ik geïnterviewd door twee VWO-leerlingen die een profielwerkstuk naar aanleiding van de kredietcrisis maakten. Hun vragen maakten me opnieuw bewust van hoe hebzucht en perverse prikkels ontwrichtend kunnen werken op ons gedrag. En vooral ook hoe ”het systeem”, mensen kan mangelen en pletten. Op een onpersoonlijke manier, waarbij eigen verantwoordelijkheden verdwijnen achter ”het systeem” als was dat een levend wezen met een eigen wil.

Door hun vragen kwam ik in gedachten weer even midden in die chaotische tijd terecht waarin banken op hun grondvesten schudden, beleggers met de handen in het haar zaten, en het aantal faillissementen exponentieel steeg. Nee, ik ga hier niet als een soort ”ex-insider” kritisch zijn op een systeem waarbinnen ik tot voor kort werkte. Want de oorzaak van de kredietcrisis is slechts één van de verschijningsvormen van menselijk gedrag dat we niemand kunnen verwijten zonder onszelf in te sluiten.

Hebzucht en handelen vanuit eigenbelang is een menselijke reflex. Dat inzicht zet veel economische theorieën in een kritisch daglicht. De economische theorie begon ooit min of meer met de gedachte dat de mens een ”homo economicus” is, die rationeel handelt en streeft naar objectieve nutsmaximalisatie en op basis daarvan beslissingen neemt.

Maar die theorie bleek door de jaren heen geen stand te houden Onderzoek liet steeds weer zien dat de mens niet altijd kiest voor het rationeel beste. Het economisch handelen van de mens bleek pas min of meer te verklaren met modellen uit de gedragspsychologie. De mens is bevattelijk voor kortetermijn-beloningsprikkels. Dat inzicht bracht een heel nieuwe wetenschap op gang, en de hedendaagse marketing is er voor een groot deel op gebaseerd. Als je een winkel binnenstapt kom je er direct mee in aanraking. Schappen zijn niet willekeurig gevuld, kleuren niet zomaar gekozen, en er is goed nagedacht over de producten die bij de kassa liggen.

Toch is ook de gedragspsychologie geen afdoende antwoord. Deze week hoorde ik van een initiatief van een aantal (hoog)leraren die tot een fundamentele herbezinning willen komen over de invulling van het vak economie binnen het voortgezet onderwijs.

Een goed initiatief, lijkt me. Want de huidige modellen en theorieën verklaren maar zeer ten dele de complexe werkelijkheid om ons heen. De ”homo economicus” is failliet, de gedragspsycholoog staat soms voor raadsels. Wat nu?

Ik heb geen antwoord, maar vind het wel een troost dat we uit Gods Woord weten dat we bovenal een door God geschapen mens zijn. Daarmee hebben we onze complexe werkelijkheid niet direct verklaard, maar met die wetenschap mogen we er als christenen wel in leven. Met houvast en zekerheid die elke crisis kan doorstaan.