Wat gaat eraan vooraf?

Kerkelijk hoort Middelharnis bij het decanaat Brielle, dat deel uitmaakt van het bisdom Utrecht. Dat zorgt ook voor de benoeming van de pastoor, al mogen de ambachtsheren wel kandidaten voordragen. Of hun keuze altijd de juiste is? Uit een onderzoek van het bisdom uit 1531 blijkt dat in het decanaat Brielle niet alle pastoors hun taak even ernstig opnemen: een aantal leeft in concubinaat, anderen hebben hun gemeente verlaten en laten hun taken over aan een ”vice-cureyt” of een kapelaan.

Dat geldt echter niet voor pastoor Iman Ortzen. Hij is geboren in Oude-Tonge, studeerde in Leuven, wordt priester in zijn geboorteplaats en na enige tijd benoemd tot pastoor van Middelharnis. Hij onderhoudt contact met onder anderen Erasmus, leest de boeken van Luther, maar vooral onderzoekt hij het Woord van God. Hij houdt de gemeente voor dat het houden van de heiligendagen zonde tegen God is, alleen het geloof in Christus kan de mens zalig maken. Ook het biechten heeft geen enkele betekenis. Het gevolg is dat Ortzen moet vluchten. Hij vertrekt naar Middelburg, waar een familielid van hem in de vroedschap zit, maar moet ook daar vertrekken. Hij vlucht dan naar Wesel in Duitsland, waar hij zo’n belangrijke rol heeft in het doorvoeren van de Reformatie dat hij er nog geëerd wordt als de ”reformator van Wesel”. Of zijn preken in Middelharnis veel nagelaten hebben is niet te zeggen.

Dat is minder het geval als het gaat om de activiteiten van de wederdopers. Een van de voornaamste predikers is Lennaert Bouwense, afkomstig uit een gegoede familie uit Sommelsdijk. Bouwense moet vele honderden, in vooral Holland en Zeeland, opnieuw hebben gedoopt. In elk geval is er een doopsgezinde gemeente in Middelharnis. Doopsgezind is hier waarschijnlijk het meest geëigende woord: voor zover bekend is er niemand van het eiland Flakkee meegegaan naar Münster, waar Jan van Leiden en andere wederdopers een hemels Jeruzalem op aarde willen stichten en zich daarbij te buiten gaan aan allerlei excessen.

Hoe krijgt de Reformatie in Middelharnis gestalte?

Vanaf de jaren zestig van de 16e eeuw dringt ook het calvinisme in de Nederlanden door. Dat geldt ongetwijfeld ook voor Middelharnis, maar van diepgaande invloed op de gemeenteleden lijkt nauwelijks sprake. Hagenpreken lijken er niet te zijn gehouden. Ook van een beeldenstorm is geen sprake. Het best is de houding van geestelijken en leken misschien te omschrijven als ”nieuwgezind” of in een aantal gevallen ”reformatorisch gezind”.

De doorslag geeft de verovering van Den Briel door de watergeuzen in 1572. Als zij de stad hebben ingenomen wordt niet lang daarna de hervormde godsdienst op het eiland Voorne en Putten ingevoerd. Datzelfde gebeurt dan in 1573/74 ook op Flakkee.

Hoe groot is de gemeente in de beginjaren?

Groot is de gemeente niet, ten tijde van de Reformatie. Zo heel lang bestaat het dorp ook nog niet. Pas in 1465 komen de eigenaren van de gorzen overeen toestemming te verlenen om een ringdijk aan te leggen rond (onder meer) Middelharnis. Een van de bepalingen uit het contract luidt dat er een kerk moet worden gebouwd.

Omdat het klooster Sint-Michaël in Antwerpen een kwart van de gronden in eigendom heeft, wordt de kerk gewijd aan deze beschermheilige. Dat komt goed uit, want naast vele andere beroepsgroepen beschermt Michaël ook de meekraptelers. En meekrap wordt naast graan in de nieuwe polder verbouwd. De wortels van de meekrapplant worden gebruikt voor het maken van de bekende dieprode verf. De landerijen worden bewerkt door de ”bruyckers”, pachtboeren, gehuisvest in houten huisjes met rieten daken.

Verder komen er in de kerk wat neringdoenden, handwerkslieden en enkele wat meer welvarende gelovigen, die dan ook deel uitmaken van het college van de schepenen.

Wie is de eerste predikant?

In Middelharnis besluit ”cureyt” Hayco Westerwold, de laatste pastoor, mee te gaan met de Reformatie en voortaan als gereformeerd predikant zijn ambt te vervullen. Dan heet hij Ajax, waarschijnlijk toch naar een van de Griekse helden uit Homerus’ ”Odyssee”. Het is immers ook de tijd van renaissance en humanisme, waarin de literatuur van de klassieke oudheid hoog wordt gewaardeerd.

Hij weet geen eind te maken aan allerlei ”paapse” gewoonten en gebruiken. Het kerkbezoek op zondag is matig. Middagdiensten houdt hij niet, omdat er dan maar een enkeling naar de preek komt luisteren. De classis Brielle vermaant hem keer op keer, vooral ook omdat hij weigert het heilig avondmaal te bedienen. In 1583 is de maat eindelijk vol: Ajax wordt uit zijn ambt ontheven.

Hoe ontwikkelt de gemeente zich verder?

Ajax’ opvolger, ds. Borluyt, vervult zijn ambt met meer ernst. Het heilig Avondmaal wordt regelmatig bediend, er worden middagdiensten gehouden. De conflicten tussen remonstranten en contraremonstranten gaan Middelharnis niet voorbij. Ds. Jacobus Carpentarius wordt uit zijn ambt gezet.

Ds. Jacobus Ridderus treft als hij in 1621 predikant in Middelharnis wordt geen kerkenraad aan: alle leden hebben bedankt, omdat zij het niet eens zijn met het ontslag van ds. Carpentarius. Zijn werk wordt gezegend, er komt een nieuwe kerkenraad en de gemeente groeit in de breedte en –naar de geschiedenis vemeldt– ook in de diepte.

Dit is deel 13 in de serie Reformatie in de Nederlanden. Op 2 mei deel 14: Ridderkerk.