De Merellaan is een kleine, doodlopende straat aan de rand van Nieuwerkerk. Op de plaats waar nu een aantal woningen uit de jaren tachtig van de vorige eeuw staat, bevond zich vroeger de boerderij van Dirk van Farowe (1798-1849). „Hier is het begonnen”, zegt André Flikweert, schrijver van een boek over de geschiedenis van de gereformeerde kerk van Nieuwerkerk. De auteur, in het dagelijks leven rechter in Rotterdam, is geboren in Nieuwerkerk en woont nu in het nabije Zierikzee.

Het boek laat een foto zien van de boerderij van Van Farowe, met een grote schuur. In die schuur vonden de kerkdiensten van de gemeente tussen 1836 en 1846 plaats. „Hier was de bakermat van de afscheiding op Schouwen-Duiveland. Een dienst trok soms wel 500 mensen luisteren. Ze kwamen van het hele eiland.”

Dat aantal is bekend geworden door de processen-verbaal die veldwachter Braam in opdracht van het gemeentebestuur van Nieuwerkerk uitschreef omdat de bijeenkomsten verboden zouden zijn. De predikant heeft ervoor in de gevangenis gezeten en Van Farowe werd veroordeeld tot boetes van in totaal ruim 1000 gulden. Toen hij die niet kon betalen, werd zijn boerderij verkocht. Hij emigreerde later naar Amerika.

Flikweert heeft alle namen van de afgescheidenen van het eerste uur boven water gehaald. Hij vertelt dat het vooral om middenstanders uit het dorp ging en dat er maar weinig boeren en arbeiders bij hoorden. De meeste van hen kwamen uit het hooggelegen oudste deel van het dorp, in de omgeving van de Hoge Kerkstraat.

In 1846 bouwde de gemeente een eigen kerk, niet in Nieuwerkerk maar net op het grondgebied van de gemeente Oosterland. Een van de overwegingen zal geweest zijn dat er veel kerkgangers uit Oosterland en verder weg kwamen. „Maar het heeft ook meegespeeld dat de burgemeester van Oosterland soepeler was met het toestaan van kerkdiensten.”

De kerk was zo’n 2 kilometer van Nieuwerkerk verwijderd, onder aan de Rampertsedijk, op een plek waar nu enkele huizen staan. „In de Diekse Kaerke hebben de gereformeerden tot 1917 gekerkt. Toen was de gemeente al gesplitst: er waren gemeenten in Oosterland en in Nieuwerkerk.”

De in 1917 nieuw gebouwde kerk in Oosterland is nog steeds in gebruik als kerkgebouw, nu niet meer door de gereformeerden maar door de gereformeerde gemeente. „Het grootste deel van de gereformeerden in Oosterland koos in 1919 voor het kerkverband van de Gereformeerde Gemeenten”, zegt Flikweert.

De gereformeerde kerk te Nieuwerkerk werd in 1899 zelfstandig en kreeg in 1901 een eigen kerkgebouw aan de Ooststraat, de Jacobuskerk. Het gebouw met het sierlijke torentje deed dienst tot de watersnoodramp in 1953, toen het zwaar beschadigd werd. Na de ramp kwam er een nieuw kerkgebouw op diezelfde plek. Het is sinds 2004 in gebruik bij de hersteld hervormde gemeente Sirjansland en omstreken.

De gereformeerde kerk van Oosterland ging in 1970 samen met die van Nieuwerkerk. Deze kerk vormde in 1990 een federatie met de hervormde gemeente te Nieuwerkerk. Beide gemeenten fuseerden op 1 januari 2005 tot de huidige protestantse gemeente Nieuwerkerk. De gemeente kerkt in de oude Johanneskerk in het centrum van het Zeeuwse dorp.

Gemeente met een behoudend karakter

De gereformeerde kerk van Nieuwerkerk had tot halverwege de twintigste eeuw een zeer behoudend karakter, aldus de auteur van ”Goed gereformeerd”, A. S. Flikweert. „Dat kwam in het bijzonder door de invloed van ds. P. Siemense, die de gemeente bijna veertig jaar diende. Tot 1944 had de gemeente, waarschijnlijk als laatste gereformeerde kerk in Nederland, nog drie diensten per zondag.”

Na de watersnoodramp veranderde het karakter van de gemeente, stelt Flikweert. Het had ermee te maken dat 55 leden van de gemeente omkwamen, terwijl anderen naar elders verhuisden en er zich vele nieuwkomers in het dorp vestigden.

Het boek telt een uitgebreide lijst van de Nieuwerkerkse leden van de gemeente tussen 1836 en 1953. Het is te bestellen bij boekhandel De Kanselier te Nieuwerkerk.