Je moet enige moeite doen om in het gebouw aan de Gedempte Gracht in Zaandam een synagoge te herkennen. Er zitten drie bedrijven in het pand, met KPN als grootste aandachtstrekker. De voetgangersburg over de gracht is de eerste die je op een idee brengt. Als je goed kijkt, zie je dat de ijzeren brugleuningen bestaan uit davidssterren.

Het meest opvallend aan de voorgevel van het witgepleisterde pand is misschien wel de rechthoekige lijst met onleesbare, overgekalkte tekens. „Daarin was vroeger een Hebreeuwse Bijbeltekst te lezen”, zegt ds. Visser, predikant van de protestantse Noorderkerk in Zaandam. „De tekst komt uit Exodus 15:17: „Uw woning, het heiligdom, hetwelk Uw handen gesticht hebben.”

Ds. Visser, al bijna zeven jaar predikant in Zaandam, weet pas sinds een paar jaar van het bestaan van de synagoge af. In 2015, bij de herdenking van zeventig jaar bevrijding, kwam hij met het idee om een herdenkingsdienst te houden. Bij het voorbereiden van zijn toespraak ontdekte hij dat Zaandam een synagoge rijk was.

Op sabbat

Rond 1800 kwamen de eerste Joden naar de Noord-Hollandse stad. De synagoge dateert uit het jaar 1865. In de twintigste eeuw woonden er enige honderden Joden. „Omdat Zaandam zich, samen met Amsterdam, verzette tegen de Jodenvervolging, besloten de bezettingsautoriteiten dat Zaandam de eerste ”Judenfreie” gemeente in Nederland moest worden”, vertelt ds. Visser. „Op 17 januari 1942, op een sabbat, moesten alle Joden Zaandam verlaten hebben. Er werden in totaal 221 Zaanse Joden weggevoerd. Van hen keerden er 137 niet terug.”

De synagoge werd in de oorlog door de Duitsers geplunderd en als paardenstal gebruikt. Daarna deed het gebedshuis weer korte tijd als zodanig dienst, maar de gemeenschap bleek te klein. Het in 1950 gerestaureerde gebouw werd in 1974 door de Joodse gemeenschap verkocht.

Ontmoetingsplek

Ds. Visser vindt dat de voormalige synagoge een rol als ontmoetingsplek kan spelen voor de Zaanse gemeenschap. „Met 183 nationaliteiten telt Zaandam het grootste aantal bevolkingsgroepen van Nederland, zelfs nog meer dan Amsterdam. Het zou mooi zijn als zij elkaar in de voormalige synagoge kunnen ontmoeten.”

Vorig jaar uitte hij die mening tijdens een brainstormsessie over de toekomst van de gemeente. Daarna mocht hij voor een groot publiek een verhaal houden over zijn visie. „Ik heb toen de tekst van de voorgevel gekoppeld aan een tekst uit Jesaja 25 over de maaltijd op de berg Sion.”

De predikant zou graag beginnen met het herstel van de tekst op de voorgevel, maar omdat daarvoor allerlei vergunningen nodig zijn, bedacht hij een ander plan: een houten bord met fraai gekalligrafeerde letters. Dit heeft hij vorige week dinsdag onthuld, precies 75 jaar nadat de gemeente ”Judenfrei” werd. „Wethouder Verschuren heeft beloofd dat het bord in het stadhuis een plaatsje krijgt en dat de Hebreeuwse tekst weer op de synagoge zal komen.”

Vrede

Hiermee is het begin van zijn droom verwezenlijkt, zegt ds. Visser. Hij schildert hoe hij de toekomst van de synagoge voor zich ziet. „Aan de buitenkant de tekst uit Jesaja 2, over de volken die hun zwaarden slaan tot spaden en hun spiesen tot sikkels. De wanden van het interieur gesausd in de vorm van een grote landkaart. In elk land het woord voor vrede in de eigen taal. De bezoekers zoeken hun eigen land op, raken in gesprek en eten met elkaar. Zo zal de oude synagoge een huis van vrede en verbinding worden. Dat hebben we nodig in deze wereld.”

De gemeente staat welwillend tegenover zijn plannen en heeft al een bedrag van 300.000 euro gereserveerd. Dat is echter lang niet genoeg. „Het gebouw kost miljoenen euro’s. Hopelijk doen er zich mogelijkheden voor om het bijeen te brengen. De zaak is het waard.”