Historicus De Kluijver: Volgelingen Zwart Jannetje bedreigd
„Volgelingen van ”Zwart Jannetje” zijn destijds onheus bejegend, buiten gesloten en zelfs bedreigd. Het zou goed zijn als de kerk dat eens uitsprak, om deze kou uit de lucht te nemen.”
Dat zegt historicus L. H. de Kluijver naar aanleiding van een documentaire die RTV Utrecht onlangs uitzond. Daarin komen historicus en SGP-Kamerlid R. Bisschop en De Kluijver aan het woord over de omstreden beweging van Jannetje Hootsen (1860-1919), een godsdienstige vrouw die in Veenendaal, Polsbroek en Brandwijk een kring van geestverwanten om zich heen verzamelde.
”Vrouwe Christi”, werd Jannetje genoemd in een brief uit 1893. De Kluijver, auteur van het in 2000 verschenen boek ”Het Antjesgeloof”, spreekt van een vriendengroep die met elkaar godsdienstige ervaringen deelde. Zijn betovergrootmoeder en haar gezin hoorden bij de groep. Het is De Kluijver niet helder geworden of Jannetje en haar volgelingen een speciaal leerstuk benadrukten. „Of ze een derde verbond leerden, zoals wel wordt gezegd, heb ik niet kunnen achterhalen. Veel dingen zijn op Zwart Jannetje geplakt, zoals dat ze medische hulp weigerde en de leerplicht niet serieus nam. Maar dat kwam in die tijd wel vaker voor.”
Slachtoffer
De Kluijver vindt het belangrijk dat er een eerlijk beeld van de beweging wordt gegeven, en dat er niet uitsluitend onbewezen verhalen worden verteld. „Door Jannetjes eigenzinnige optreden zijn families buiten de kerk komen te staan. Het heeft hen gestempeld. Ze werden het slachtoffer van vandalisme. Het wangedrag van de bevolking ruim een eeuw geleden maakte dat deze mensen werden buitengesloten. Tegenwoordig zouden we –als het goed is– veel meer het gesprek zoeken om met hen in contact te blijven en hun laten merken dat ze welkom zijn in de kerk. Die houding was er toen niet of nauwelijks; men hield liever afstand. De nazaten van de volgelingen werden veelal onkerkelijk en kwamen buiten de kerk te staan.”
De Kluijver zegt „zeker geen rehabilitatie” te willen „van Jannetjes uitwassen en leer stellingen. Er staan overgeestelijke, bijna zinnelijk-spirituele zaken in haar brieven. Daar distantieer ik me van. Al kwam dat soort zaken ook bij andere vooraanstaande gezelschapsfiguren voor die niets met Jannetje te maken hadden. Maar foute leringen mogen nog niet leiden tot baldadigheden en molest, en daarvan is door de kerk naderhand nooit duidelijk afstand genomen.”
Volgens P. Booij, scriba van de hervormde gemeente van Polsbroek en Vlist, heeft het verhaal over Zwart Jannetje een plek in het collectieve geheugen van het dorp. „Mensen hier hebben erover gehoord van hun ouders en groothouders. Ze kennen het boek van De Kluijver en weten vaak wel iets te vertellen over een vreemde, geheimzinnige vrouw die optrad in de sfeer van het gezelschapsleven.”
Niet pluis
Wat Booij als scriba wat vervelend vindt, is de suggestie als zou de onheuse bejegening van de volgelingen met medeweten van de kerk plaatsgevonden hebben. „Ik denk niet dat dat het geval was. De kerk heeft die baldadigheden nooit onderschreven of bevorderd. Dat gebeurde toch in de privésfeer? Kijk, dorpelingen zijn vaak kerkmensen, dat is nu nog zo. Maar moet de kerk zich er dan nu voor verontschuldigen? Naar mijn gevoel is dat niet correct, dan stel je de kerk verantwoordelijk.”
Ook een 83-jarige inwoonster van Polsbroek die liever niet met haar naam in de krant komt, vindt het „veel te ver” gaan om de kerk medeverantwoordelijk te stellen. „Onze familie heeft altijd in Polsbroek gewoond. Ik heb in mijn jeugd alleen maar negatieve dingen over Zwart Jannetje gehoord. De dingen die bij haar gebeurden, waren niet pluis. Het is een duister verhaal dat me altijd heeft aangegrepen. Als je jezelf de Bruid van Christus noemt, wat krijg je dan?”
De vrouw is het met De Kluijver eens dat er een eerlijk beeld ge geven moet worden van de groep. Maar dat Jannetjes volgelingen door de kerk werden buitengesloten, is volgens haar niet waar. „Ze hebben zichzelf buitengesloten. En u moet niet vergeten: het waren niet alleen hervormde jongeren die zich misdragen hebben, de rooms-katholieken hadden nog minder begrip voor Jannetje. Ik vraag me af of De Kluijver een rondgang gemaakt heeft langs meelevende gemeente leden. Ik ken voorbeelden dat de kerk er alles aan gedaan heeft om deze mensen te benaderen. Dat weet ik, ik heb het zelf gezien. Mijn ouders waren ook met hen bewogen. Wie zou geen medelijden hebben met dwalende mensen? Maar je kwam niet bij hen binnen.”
Lees ook:
Documentaire belicht „Zwart Jannetje” uit Veenendaal (Reformatorisch Dagblad, 31 december 2016)
