Verontwaardigd is Mohammed Rashid dat hij op een flinke foto op de voorkant van de Volkskrant prijkt. Met daarbij de kop ”Is Schiphol nog veilig?” en in kleinere letters: „Na de marechaussee wordt nu het leger ingezet voor de extra bewaking van Schiphol. Wat staat de reiziger nog meer te wachten – en helpt het?”

In een brief aan de Volkskrant schrijft de man dat de krant zich schuldig maakt aan het „ó zo bekende ‘framing’ van nieuws over moslims.” Daarmee wil hij zeggen dat de krant het nieuws naar eigen hand zet. „Wat is er nou spannender dan in te spelen op de huidige associatie van moslims met geweld? Dit soort foto’s openen de deuren naar angst en naar verdere polarisering binnen de samenleving.”

De man meldt ook dat hij de fotograaf „op geen enkele manier” toestemming gaf een foto van hem te nemen. Rashid stelt dat met de publicatie „op een zeer onaangename manier” inbreuk is gemaakt op zijn privacy. Hij kreeg tal van verontruste telefoontjes van familie en vrienden.

De moslim overweegt juridische stappen en zegt een klacht in te dienen bij de Raad voor Journalistiek. Ook wil hij „openlijke excuses” van de Volkskrant.

Hoofdredacteur Philippe Remarque van de Volkskrant stelde woensdag in een verklaring dat zijn krant „de stigmatisering die Rashid in de foto ziet geenszins heeft beoogd. Wij hebben de werkelijkheid willen weergeven zoals onze fotograaf die aantrof op Schiphol.” De hoofdredacteur staat „vierkant” achter de afbeelding. „Het recht op vrije nieuwsgaring door de media staat tegenover het recht op privacy van mensen op een afbeelding. Bij foto’s die kranten in de openbare ruimte maken, weegt het recht op vrije nieuwsgaring in principe zwaarder.”

Wel zegt Remarque dat de kop bij de foto „beter had gekund.” „Met een kop als „Helpt dit?”, „Wat staat de reiziger nog te wachten?” (...) hadden we misschien de associatie kunnen vermijden die nu bij een deel van de lezers is ontstaan.”

Lastige afweging

Gaat de Volkskrant met de publicatie van de bewuste foto over de schreef? Het dagblad valt weinig te verwijten, vindt prof. mr. Dirk Visser, hoogleraar intellectueel eigendomsrecht (waaronder portretrecht) aan de Universiteit Leiden. „De Volkskrant heeft de foto er niet bij de haren bijgesleept. De foto geeft een indruk van een relevant nieuwsfeit: controles bij Schiphol in verband met terreurdreiging. Kennelijk worden mensen die er als moslim uitzien er meer dan anderen uitgepikt. Niemand zal bij het zien van deze foto denken dat deze moslim zonder meer een terrorist is. Lezers zullen eerder geneigd zijn te denken: als ik naar Schiphol rijd, kan ik ook worden gecontroleerd.”

In dit soort kwesties kunnen persvrijheid en recht op privacy botsen, aldus Visser, die ook advocaat is. „Natuurlijk begrijp ik de frustraties van de moslim. Het blijft een lastige afweging welke van de grondrechten voorrang moet krijgen. Van groot belang is de context waarin de foto is geplaatst. De Volkskrant heeft de verscherpte controles willen afbeelden. Dat kan ik goed begrijpen.”

Crimineel

Dat het dagblad er niet voor koos het gezicht van de islamitische automobilist onherkenbaar te maken (het zogeheten blurren), kan Visser billijken. „Anders zou je de hele krant wel kunnen blurren. En als de Volkskrant een zwart balkje voor de ogen van de moslim had geplaatst, had dat van hem juist een crimineel kunnen maken.”

In beginsel mag de pers op straat vrij fotograferen. Toch zijn er grenzen, geeft Visser aan. „Stel dat een journalist een artikel schrijft over obesitas (overgewicht). Vervolgens maakt een persfotograaf op straat ongevraagd een foto van een willekeurige, dikke vrouw. Zij komt in het hele artikel niet voor. Als zo’n foto bij het artikel geplaatst zou worden, zou de rechter de krant wel eens kunnen veroordelen. De krant had ook kunnen kiezen voor bijvoorbeeld een stockfoto van een dik persoon. Dan betreft het een afbeelding uit een verzameling foto’s waar dagbladen gebruik van mogen maken.”

Dat de journalistiek geen onbeperkte vrijheid heeft om in het openbaar gemaakte foto’s te publiceren, bleek uit een rechtszaak enkele tientallen jaren terug, betoogt de hoogleraar. „Een weekblad kwam met een artikel over zedeloos gedrag in het Amsterdamse Vondelpark. Bij dat stuk stond een foto van een gearmd lopend paartje in het Vondelpark. Dat die foto in het blad stond, vond dat stel helemaal niet leuk. Ook omdat de twee later uit elkaar zijn gegaan. Tot aan de Hoge Raad toe kreeg het paar gelijk. Het hoogste rechtscollege vond dat in dit geval het recht op privacy zwaarder woog. Al is er wel kritiek gekomen op dat arrest.”

Anders dan Visser vindt privacyjurist mr. ir. Arnoud Engelfriet dat de Volkskrant wel te ver is gegaan. „Ik denk dat de gefotografeerde moslim gerede kans maakt om een rechtszaak tegen de Volkskrant te winnen. De krant zou voor smaad kunnen worden veroordeeld. In combinatie met de kop suggereert de foto dat de moslim in de auto voor onveilige situaties zorgt.”

Privacy aangetast

Maar controle van reizigers, ook met een islamitische achtergrond, is in dit tijdsgewricht toch een nieuwsfeit van belang? „De Volkskrant had ook kunnen kiezen voor een overzichtsfoto waarop passagiers niet herkenbaar in beeld zijn. De moslim op de foto is een toevallige passant. Diens privacy is ernstig aangetast.”

Van een andere orde vindt Engelfriet bijvoorbeeld de recente, wereldwijd verspreide foto van een bebloede vrouw op een stoeltje, kort na de terreuraanslag op vliegveld Zaventem bij Brussel. „Ik kan me voorstellen dat media zo’n indringende foto plaatsen, al is de vrouw herkenbaar in beeld. Een dergelijke foto geeft treffend weer wat voor gevolgen een terreuraanslag heeft.”

Relletje

Johan Snel, hoofddocent en onderzoeker christelijke journalistiek aan de Christelijke Hogeschool Ede (CHE), heeft geen goed woord over voor de handelwijze van de Volkskrant. „Met de publicatie van de foto van deze willekeurige burger gaat de krant ethisch over de schreef. Het afdrukken van de afbeelding strijdt met een goede Nederlandse journalistieke traditie. Die houdt in dat je rekening houdt met de privacy van een willekeurige passant. Dat doet de Volkskrant nu niet. De krant heeft blijkbaar willens en wetens een relletje gezocht ten koste van een persoon. De fotograaf had ook een foto van de controles kunnen maken zonder dat één specifieke passagier herkenbaar in beeld wordt gebracht.”

Als een bekende Nederlander in de auto had gezeten, ligt de zaak anders, geeft Snel aan. „Van publieke personen wordt verwacht dat ze media-aandacht kunnen verdragen. Maar willekeurige, onbekende burgers leggen het per definitie af tegen het geweld van de media, dat inderdaad ook nu weer is losgebarsten.”

Het afdrukken van foto’s van bijvoorbeeld rouwende mensen bij een bloemenzee na de MH17-ramp of van personen die na een moord meelopen in een stille tocht, is minder bezwaarlijk, vindt Snel, auteur van ”Recht van Spreken. Het geloof in de vrijheid van meningsuiting” (2010) en ”Tien journalistieke idealen” (2016). „In dat geval gaat het om publieke manifestaties. Mensen die daaraan meedoen, kunnen weten dat fotografen op zo’n gebeurtenis afkomen.”

Hongerende vrouw

Wat te denken van een nieuwsfoto met een herkenbare, treurende moeder in een verwoeste Syrische stad? „Dan spelen andere afwegingen”, vindt Snel, „zoals de letterlijk afstand tot de locatie waar de foto is gemaakt. Als zo’n vrouw in een Nederlandse krant staat, zal ze in eigen land waarschijnlijk niet in haar privacy worden aangetast. Die krant wordt daar immers niet gelezen. Toch pleit ik ook voor terughoudendheid rond foto’s met herkenbare personen in het buitenland, bijvoorbeeld van een hongerende vrouw in Afrika.”