Museum Catharijneconvent beheert inventarisatierapporten van bijna alle historische kerken in Nederland. Het Utrechtse museum heeft een afdeling die zich bezighoudt met erfgoed in kerken en kloosters, EKK.

Veel rapporten zijn geschreven door erfgoedspecialist drs. M. Blokhuis en zijn collega’s. „In ons museum hebben we een avondmaalsstel afkomstig van de Christelijke Gereformeerde Kerken. Het gaat terug tot 1892, toen die kerken werden opgericht. Als een kerk erfgoed in de aanbieding heeft, kijken wij welke dingen wel en niet verplaatst mogen worden. Wat is roerend, wat niet? Ik informeer dan vaak bij de Rijksdienst voor het cultureel erfgoed, en adviseer op basis daarvan de kerkelijke bestuurders.”

In de loop der jaren heeft de EKK zo een schat aan informatie opgebouwd. „Op basis van rapporten weten we precies wat er in kerken is te vinden. Kleinere reformatorische kerken hebben in verhouding minder erfgoed, omdat ze later zijn ontstaan. Wel staan we ervoor open ook hun hulpverlening aan te bieden.”

Zo sprak Blokhuis onlangs Ringer Otte, nazaat van ds. G. H. Kersten. „Hij zit achter het bureau van ds. Kersten, heeft een notenhouten schrijftafel uit zijn bezit maar ook zijn archief en diverse boeken. Stel dat er een moment komt dat voor deze voorwerpen geen bestemming meer is, dan kan ons museum daarin bemiddelen.”

Als kerken een religieus voorwerp aanbieden, of juist willen hebben, kunnen ze terecht op de website ”vraag en aanbod” van het museum, legt Blokhuis uit. „Er staat veel op uit rooms-katholieke kerken, zoals kandelaars, lampen, kronen en oliehouders. Uit protestantse kerken hebben we nu twee heel mooie preekstoelen. En een Engels orgel uit een kerk in Schellinkhout. Wie belangstelling heeft, kan deze objecten gratis opvragen. Het is geen commerciële markt, maar een zorgdragen dat voorwerpen een goede bestemming krijgen.”

Herbestemming

In Utrecht staat sinds kort de Westerkerk van de gereformeerde gemeente aan de Catharijnekade te koop. Dat heeft ook gevolgen voor het orgel, dat in 1813 werd gebouwd door Georg Heinrich Quellhorst (1770-1836) en nu rijksmonument is.

De Westerkerk wordt verkocht via Reliplan, een landelijke organisatie voor de herbestemming van kerkelijk en maatschappelijk vastgoed. De afgelopen jaren was Reliplan bij de herbestemming van meer dan 900 kerken betrokken, zegt directeur Mickey Bosschert. Veel kerken zijn op zoek naar een gebouw, merkt ze. „Alleen al in Amsterdam tellen wij 41 genootschappen die een gebouw zoeken.”

Het werk van Reliplan vraagt veel vakkennis, verzekert Bosschert. „Een kerk is geen standaardobject. Je hebt te maken met de historische achtergrond, de bouwkunde, kettingbedingen in contracten, subsidieaanvragen, restauratieaannemers. Stel dat een pinkstergemeente de Westerkerk met het historische orgel koopt, en ze willen het orgel niet meer. Dan moet je daarover met diverse instanties in gesprek gaan.” Voor de Westerkerk hebben zich al acht of negen gegadigden gemeld, variërend van een zorginstelling tot een yogacentrum, aldus Bosschert.

Rijksmonument

Wat er met het Quellhorstorgel gaat gebeuren, is op dit moment nog niet duidelijk. Frank van Basten is al meer dan 35 jaar vaste bespeler van het instrument. „Ik ben er helemaal mee vertrouwd, het is een schitterend orgel. Tegelijk zeg ik: de verhuizing van onze gemeente is helaas noodzakelijk. De kosten voor de huisvesting worden hier te hoog.”

Van Basten zou het instrument het liefst meeverhuizen naar de nieuwe, nog te bouwen kerk in Leidsche Rijn, aan de westkant van Utrecht. Hij beseft dat dit niet realistisch is. „De nieuwe kerk wordt kleiner, en dit is een groot instrument. In het voorjaar van 2014 heb ik een gesprek gehad met de orgeladviseur Peter van Dijk. Hij zei dat er op korte termijn ook heel goede historische orgels in het buitenland vrijkomen, vooral in Duitsland. Van Dijk heeft daar een heel netwerk en zou dit in de gaten houden. Als de gemeente definitief besluit dat het orgel niet meegaat, is dit een goede mogelijkheid. Ik zou een goed historisch orgel willen met zo’n 25 stemmen, liefst uit de tijd van de barok. Bach is mijn grote passie.”

Rudi van Straten, seniorspecialist orgels, klokken en uurwerken van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, legt uit dat het Quellhorstorgel niet zomaar uit de kerk gehaald kan worden door een koper. „Als de volgende eigenaar het instrument kan handhaven, zou dat mooi zijn. Het Quellhorstorgel is een beschermd rijksmonument, en daardoor is het kerkgebouw destijds ook rijksmonument geworden. De regeling dat een beschermd orgel het kerkgebouw ook tot beschermd monument maakt, is intussen vervallen. Wil een koper het orgel eruit halen, dan zal hij daarvoor bij de gemeente Utrecht een vergunning moeten aanvragen. Als het orgel dan naar een ander gebouw verhuist, stellen wij als voorwaarde dat dit nieuwe onderkomen een passende locatie is, en dat het ook een rijksmonument is. Het orgel meenemen naar een nieuw gebouw heeft niet onze voorkeur. Dat zou eventueel wel mogelijk zijn, maar zou ook betekenen dat het instrument van de monumentenlijst moet worden afgehaald, en dat is natuurlijk een laatste optie. ”