Paas, verbonden aan de Vrije Universiteit in Amsterdam en de Theologische Universiteit in Kampen, reageert op de oproep van een aantal Joodse prominenten en het CIDI in juni in Trouw aan de kerken om in 2017 excuses te maken voor „Luthers Jodenhaat.” De Centrale Raad voor de Joden in Duitsland deed in dezelfde maand een vergelijkbare oproep aan de Evangelische Kerk in Duitsland. De raad verwacht in 2017 van de kant van deze kerk een „duidelijke distantiëring” van Luthers „antisemitisme.”

Onder meer de Protestantse Kerk in Nederland, prof. dr. H. J. Selderhuis van Refo500 en de christelijke gereformeerde emeritus predikant C. van Atten reageerden positief op de oproep in Trouw. „Er zijn weliswaar Nederlandse en Duitse kerken die hun schuld al hebben beleden en in preken en gebeden hun schuld hebben erkend”, schreef laatstgenoemde op de opiniepagina van deze krant. „Toch zou het goed zijn als alle Europese kerken (nogmaals) gezamenlijk een schuldbelijdenis zouden uitspreken.”

Holleeder

Prof. Paas begint zijn commentaar in De Nieuwe Koers met het aanbieden van zijn „welgemeende excuses” aan de familie Heineken voor „de ontvoering van de heer Heineken door Willem Holleeder. Weliswaar had ik er niets mee te maken, maar dat doet niet terzake. Holleeder is Nederlander, net als ik. Hij en ik woonden in Amsterdam. En bovendien mocht hij optreden op tv, in een programma waar ik wel eens naar gekeken heb. Kortom, hier past alleen een oprecht mea culpa.”

Het klinkt gek, vervolgt hij dan, „zo’n spijtbetuiging over iets wat je niet hebt gedaan, maar zie het als een oefening. Het echte werk komt in 2017.”

Het voelt goed, aldus Paas: „je excuses aanbieden voor de daden van andere mensen. Wel de lusten, niet de lasten. Filosoof Ger Groot noemt het zelfrechtvaardiging. (…) Als de afstand groot genoeg is, klinken excuses vooral als een schouderklopje voor jezelf.”

Schaamte

De hoogleraar „kan en wil” dan ook geen schuld belijden voor wat Luther over joden heeft gezegd, „om de simpele reden dat het niet mijn woorden zijn. Wij kunnen de zonden van het voorgeslacht niet belijden; Luther moet zich zelf tegenover God verantwoorden.”

Paas stelt daarom een ander woord voor, „een woord dat moderne individualisten vergeten zijn: schaamte. Schuld gaat over wat je doet; schaamte over wie je bent. Als christen hoor ik bij een familie van wie Luther een gerespecteerd lid is. Voor mijn familie kan ik me schamen – net zoals ik me zou schamen als mijn broer of mijn zoon Heineken zou hebben ontvoerd. Een kerkelijke ‘schaamtebelijdenis’ kan recht doen aan het ongemak dat we ervaren bij daden van ons voorgeslacht, zonder dat we doen alsof wij hun schuld kunnen dragen.”

„Laten de kerken”, besluit hij zijn commentaar, „zich bezinnen op een verklaring of ritueel dat die schaamte zichtbaar en hoorbaar maakt.”

Kristallnacht

Luthers uitspraken over de Joden –onder meer in zijn geschrift ”Von den Jüden und ihren Lügen” (1543)– krijgen de laatste tijd, in de aanloop naar de Reformatieherdenking in 2017, veel aandacht. In het jongste nummer van het Auschwitz Bulletin (kwartaalblad van het Nederlands Auschwitz Comité) wijdt Awraham Meijers ook een column aan Maarten Luther, „Adolf Hitlers onuitputtelijke inspiratiebron.” Meijers: Wereldwijd zijn kerkelijke organisaties in touw om 2017 een onvergetelijk jaar te laten worden. Zowel de schrijvende pers als radio en tv besteden aandacht aan Maarten Luther –over hem gaat het–, de Duitse hervormer die op 10 november 1483 in het Duitse Eisleben het levenslicht aanschouwde.”

Voor Joden een makkelijke datum om te houden, stelt Meijers vast: „ter ere van diens 455ste geboortedag brandden in 1938 in Duitsland namelijk synagogen, werden ruiten ingegooid van ‘Joodse winkels’, molesteerden nazi’s tientallen Joden en vermoordden ze er vierhonderd. Inderdaad, de Kristallnacht was op 10 november. We kunnen hier niet over een toeval spreken.”

In Wittenberg had eind augustus een tweedaagse conferentie plaats rond het thema Reformatie en Israël. De Israëlische ambassadeur in Duitsland, Yaakov Hadas-Handelsman, pleitte tijdens deze bijeenkomst voor „een transparante omgang met het antijudaïsme van de reformator Maarten Luther.”