Paus Franciscus onderstreepte vorige week dat hij niet de eerste rooms-katholieke leider was die toegaf dat de kerk misdaden heeft begaan tegen de inheemse bevolking in Zuid-Amerika. Hij citeerde onder anderen paus Johannes Paulus II, die dat in dezelfde duidelijke bewoordingen ook had gedaan. „Maar we hebben er nooit excuses voor aangeboden. En daarom vraag ik nu om vergeving”, voegde de paus eraan toe.

Eerder dit jaar vroeg de paus de waldenzen om vergeving. „Ons gedrag was niet christelijk, zelfs niet menselijk.” Het verzoek om vergeving betrof vorig jaar ook de slachtoffers van seksueel misbruik door rooms-katholieke geestelijken.

Schone lei

De reeks mea culpa’s begon in 2000, toen paus Johannes Paulus II een omvangrijke schuldbelijdenis uitgesprak voor de fouten van de RKK in de geschiedenis. Met deze schuldbelijdenis, die als een hoogtepunt in het Heilige Jaar 2000 gold, wilde de paus rooms-katholieken de gelegenheid geven het nieuwe millennium met een schone lei te beginnen. De paus vroeg toen onder meer vergiffenis voor de kerkelijke behandeling van Joden, ketters, vrouwen en indianen.

Tijdens die ceremonie, die vlak voor Pasen plaatsvond, werd zevenmaal schuld beleden voor de fouten die de RKK in 2000 jaar had gemaakt. Zo vroeg de paus vergeving voor de verdeeldheid onder christenen, voor het gebruik van geweld „in dienst van de waarheid”, en voor de soms vijandige houding tegenover aanhangers van andere godsdiensten. De uitdrukking ”in dienst van de waarheid” wordt vaak gebruikt als verwijzing naar de behandeling van ketters tijdens de inquisitie, de kruistochten en de gedwongen bekeringen van inheemse volken.

De paus beleed in 2000 ook schuld voor de schendingen van de waardigheid van vrouwen, discriminatie en rassenhaat. Bij die schuldbelijdenis ging het om berouw over de zonden van de „zonen en dochters” van de kerk, niet om de verantwoordelijkheid van de kerk als instituut. De 
paus zei bij die gelegenheid dat hij God om vergiffenis zou vragen, en niet individuele groepen die onrecht is aangedaan. Kortom, de excuses zijn beperkt van karakter.

De anathema’s over de Reformatie, opgesteld tijdens het concilie van Trente (1545-1563), werden echter in het verhaal van de paus niet genoemd. Ook daarna bleef het op dit punt stil, al had paus Benedictus XVI tijdens een bezoek aan het augustijnen­klooster in Erfurt in 2011 de relevantie van de vraag van Luther naar een genadige God beklemtoond.

De vraag is wat de huidige paus in de richting van Luther en de Reformatie gaat doen. In 2013 heeft paus Franciscus zich onomwonden uitgesproken voor hernieuwde kerkelijke eenheid met de lutheranen. De paus stelde voor „aan God en aan elkaar” vergeving te vragen voor de schuld uit het verleden. Hij heeft zich nooit expliciet over Luther uitgelaten. Een rehabilitatie van Luther is formeel onmogelijk doordat de persoon niet meer leeft en kerkelijke besluiten nooit herroepen kunnen worden. Maar met de impulsieve paus Franciscus weet je het nooit.