Vallende bazen

Verontwaardiging sijpelt tussen de regels door, in het persbericht dat de NS vorige week verspreidden over het opstappen van topman Huges. Boosheid over het gedrag van de NS-baas. Die speelde een bedenkelijke rol in de bedrijfsspionage die het ‘bevriende’ busbedrijf Qbuzz moest bevoordelen en concurrent Veolia op achterstand moest zetten. Qbuzz is onderdeel van NS-dochter Abellio.

Ook een andere baas uit de NS-gelederen, Abellio-topman Jeff Hoogesteger, moest het veld ruimen. Beiden krijgen geen cent vertrekpremie mee. Getergd meldden de NS dat in de affaire „de onderste steen boven” moet. „Totdat de vaste overtuiging bestaat dat NS de lessen ten volle heeft geleerd en de zaak op orde is.”

Minister Dijsselbloem (Financiën) oordeelde vernietigend over NS-topman Huges. Hij noemde diens handelwijze „buitengewoon ernstig.” „Iemand met zo’n functie heeft een maatschappelijke voorbeeldrol, temeer omdat de NS een staatsbedrijf is. Daar moet integriteit op het hoogste niveau liggen.”

Kwade

Dat ook topmensen van een bedrijf als NS ontsporen, wekt geen verbazing bij prof. dr. Muel Kaptein, hoogleraar bedrijfsethiek aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Kaptein, verbonden aan de hervormde gemeente in Sliedrecht: „Misstanden zullen er altijd blijven. Ik kijk er niet van op. De drang naar het kwade zit in de menselijke aard. In een werkomgeving worden mensen aan allerlei verleidingen blootgesteld. Mensen kunnen een greep doen in de voorraadkast, geld achteroverdrukken, zich schuldig \maken aan ongewenste omgangsvormen. Werkgevers lopen het gevaar hun macht te misbruiken en hun personeel op een on­eigenlijke manier te behandelen.”

Is de affaire rond de vorige week opgestapte NS-topmensen een signaal van afnemend normbesef in het bedrijfsleven?

„Nee, zo zie ik dat niet. Eerder is sprake van het tegendeel. De laatste decennia is er juist meer aandacht voor bedrijfsethiek en regelgeving. Twintig jaar geleden was een rokende bedrijfsschoorsteen een teken van welvaart. Je had het goed gedaan. Nu is de reactie: voldoet de uitstoot van die schoorsteen wel aan de milieunormen?

Vijftien jaar geleden was het heel gebruikelijk dat er geschenken werden uitgewisseld bij bijvoorbeeld aanbestedingsprocedures. Om bedrijven gunstig te stemmen, kregen die gratis kaartjes voor sportwedstrijden en congressen in luxe oorden aangeboden. Concurrenten verdeelden onderling de markt. Het werd als een vriendendienst beschouwd als mensen met voorkennis anderen tipten over de verwachte aandelenkoersen. Rond al dit soort zaken is de laatste jaren steeds meer beperkende regelgeving gekomen. Mede als gevolg van de parlementaire enquête in 2002 rond de bouwfraude. De normen zijn strenger geworden.”

Bestelbusje

Het is een goede zaak als ondernemingen oog hebben voor bedrijfsethiek, vindt Kaptein. „Onlangs hield ik daarover nog een verhaal bij de RMU. Vertrouw niet blindelings op het goede van de mens. Stel gedragscodes op en ga met elkaar in gesprek over ethische dilemma’s. Mag ik het bestelbusje van de zaak voor privé­doeleinden gebruiken? Hoe ga ik om met relatie­geschenken en vertrouwelijke informatie? Mag ik zakendoen met bedrijven die het niet zo nauw nemen met milieunormen of mensenrechten? Hoe reageer ik als een klant ondeugdelijke voorstellen doet, als die bijvoorbeeld wil dat je om fiscale redenen een order op een onjuiste datum invoert? Als je in zo’n voorstel meegaat, moet je beseffen dat je oneerlijk zakendoet.”

Is het ook niet van groot belang dat er deugdelijke controle is van bedrijven?

„Ja. De Griekse filosoof Aristoteles wees ons daar al op. Als mensen zich onzichtbaar wanen, doen ze verkeerde dingen die ze anders niet doen. Ik denk dat het toezicht op bedrijven in Nederland beter en slimmer geregeld kan worden. Samen met negen promovendi van de Erasmus Universiteit proberen we daar een systeem voor te ontwerpen. De bedoeling is om het toezicht en de inspectie minder te richten op het naleven van allerlei formele regeltjes, en meer op de cultuur in een bedrijf. Hoe denkt men over integriteit? Hoe is de belastingmoraal? De inspectie voert daarover gesprekken met bijvoorbeeld de directeur, maar ook met mensen op de werkvloer. Op grond van die informatie kan een toezichthouder een bedrijf gerichter in de gaten houden en eventueel een sanctie opleggen.”

Ook in reformatorische kring zijn er bedrijven die regels aan hun laars lappen. Wat vindt u daarvan?

„Dat is beschamend. Juist van christenen zou je verwachten dat ze integer zakendoen. En bijvoorbeeld niet met fiscale trucs de regels omzeilen.

Samen met prof. Johan Graafland, hoogleraar economie, onderneming en ethiek aan Tilburg University, was ik enkele jaren geleden betrokken bij een promotie-onderzoek van Corrie Mazereeuw-van der Duijn Schouten naar de vraag in hoeverre christelijke ondernemers werk maken van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Dan gaat het bijvoorbeeld om zaken als een respectvolle en duurzame bejegening van personeel, klanten en leveranciers. We maakten een schaal met helemaal links evangelische ondernemers en helemaal rechts reformatorische. Uit dat onderzoek bleek dat christelijke bedrijven minder maatschappelijk verantwoord ondernemen naarmate ze orthodoxer zijn.”

Hoe verklaart u dat?

„Ondernemers uit behoudend reformatorische kring redeneren vaker in de trant van: „Alles en iedereen is verdorven, er is toch geen redden meer aan.” Ze hechten dan minder waarde aan goede werken. Verder speelt ook onbekendheid met bepaalde mechanismen een rol. Ondernemers beseffen niet altijd dat je bedrijf er ook van profiteert als je respectvol bent tegenover je klant. Het is geen goede zaak als bij de buiten­wacht het beeld ontstaat: zondags zitten die strenge christenen vroom in de kerk, doordeweeks overtreden ze de regels.”

Een baas met orthodoxe opvattingen over bijvoorbeeld de verdorvenheid van de mens kan toch goed zijn voor personeel en klanten?

„Ja. Ik wil niet het beeld schetsen dat reformatorische bedrijven massaal de regels aan hun laars lappen. Er zijn veel voorbeelden van christelijke ondernemers die het goed doen. Zoals ondernemers die sober leven en zich dienstbaar opstellen. Uit het onderzoek van Corrie Mazereeuw bleek ook dat reformatorische ondernemers meer geld uitgeven aan goede doelen dan evangelische.”

Leidt ontkerkelijking tot afnemend normbesef in het bedrijfsleven?

„Het zou hooghartig zijn dat te denken. Ik durf niet te stellen dat christelijke ondernemers trouwer belasting betalen, minder snel liegen en minder snel steekpenningen aannemen dan hun seculiere collega’s. Nee, ik ken geen wetenschappelijke onderzoeken die dat verband hard maken. Omgekeerd is gelukkig ook niet aangetoond dat christelijke ondernemers minder eerlijk zijn.”

Premier Rutte hekelde onlangs de ”dikke-ik-mentaliteit” van sommige Neder­landers. Hij was kritisch over de hebzucht onder sommige grootverdieners bij bijvoorbeeld staatsbanken. Hoe ziet u dat?

„Het is goed dat Rutte een moreel appel doet op de samenleving en benadrukt dat mensen niet alleen rechten, maar ook plichten hebben. Toch wil ik benadrukken dat er de afgelopen jaren grote stappen zijn gezet wat betreft het beteugelen van top­salarissen. We moeten oppassen om te fel van leer te trekken tegen topmensen uit het bedrijfsleven. Dat zijn over het algemeen geen mensen die ’s ochtends uit bed komen met het idee om collega’s om de tuin te leiden of klanten te flessen.”

Toch zijn zeker in linkse kringen nogal wat mensen gefrustreerd over het grote verschil in beloning van de top en de mensen op de werkvloer.

„Het is goed dat perverse bonussen voor leiding­gevenden aan banden worden gelegd. Als de hoogstbetaalde binnen een bedrijf vijftig keer zo veel verdient als de laagstbetaalde, is er iets mis. Wel is het goed te verdedigen dat de bestuurs­voorzitter van Schiphol meer verdient dan het baliepersoneel op de luchthaven. De bestuursvoorzitter heeft nu eenmaal een veeleisender en complexer baan. Als de morele verontwaardiging over topsalarissen voortkomt uit jaloezie keur ik dat net zo goed af.

Vorig jaar was er veel verontwaardiging over de dure auto, een Maserati, van Hubert Möllenkamp, de omstreden oud-directeur van woningbouwcorporatie Rochdale. We kunnen er farizeïstisch schande van spreken: die man moet zich schamen. Maar de kwestie houdt ons ook een spiegel voor: hoe vaak lopen wij zélf naast onze schoenen en doen we ons mooier voor dan we in werkelijkheid zijn?”

„Onkreukbaarheid bestuurders is dure plicht”

Politici hebben de „dure plicht onkreukbaar te zijn”, zegt bestuurswetenschapper prof. dr. Hans van den Heuvel, die al tientallen jaren onderzoek doet naar integriteit in het openbaar bestuur.

„Bestuurders gaan immers om met gemeenschapsgeld”, zegt Van den Heuvel, die de afgelopen decennia in opdracht van burgemeesters tientallen onderzoeken deed naar omstreden lokale politici. Onlangs nog schreef de aan de Vrije Universiteit in Amsterdam verbonden wetenschapper een rapport over een integriteitskwestie rond ex-SGP’er H. C. van den Brink in Barneveld.

Schuur

Betrouwbaarheid van politici is de laatste jaren een hot item, merkt prof. Van den Heuvel. „De bevolking emancipeert, is assertiever en trekt vaker dan dertig jaar geleden aan de bel over laakbaar gedrag van bijvoorbeeld wethouders of raadsleden. Burgers willen fatsoenlijke politici, en geen vriendjespolitiek. Ze willen dat het verlenen van een vergunning voor bijvoorbeeld de bouw van een schuur eerlijk plaatsvindt. Als ze merken dat het anders is, kunnen mensen zich op hun ziel getrapt voelen. Toen de gemeenteraad onlangs in Barneveld mijn rapport besprak, zat de publieke tribune tjokvol. Die betrokkenheid doet mij goed. Leve de democratie.

Ook binnen gemeenteraden is de afgelopen jaren veel meer bewustwording gekomen over integriteit. Politici zijn bedacht op mogelijke misstanden. Het besef leeft dat je je fatsoenlijk dient te gedragen en bijvoorbeeld declaraties eerlijk dient in te vullen.”

Of politici de afgelopen jaren meer of minder vaak een scheve schaats reden, valt niet te zeggen, denkt Van den Heuvel. „Er vinden misstanden in het verborgene plaats. Feit is wel dat oneffenheden door de komst van internet en sociale media sneller aan het licht komen.”

Door allerlei waarborgen rond integriteit zijn „alleenheersers” in de Nederlandse democratie een uitstervend ras, denkt de wetenschapper. „Mensen als de opgestapte Sepp Blatter van voetbalbond FIFA en de Turkse president Erdogan vind je hier niet meer. Al is ook in ons land het kwaad de wereld niet uit.”

Hardnekkig

Dat corruptie en vriendjespolitiek hardnekkig zijn, ervoer Van den Heuvel zeker toen hij enkele jaren geleden samen met anderen werkte aan het onderzoek naar misstanden onder bestuurders in de provincie Noord-Holland. Hoofdverdachte Ton Hooijmaijers, voormalig VVD-gedeputeerde, werd in 2013 veroordeeld tot een celstraf van drie jaar wegens onder meer het aannemen van smeergeld en valsheid in geschrifte. „Ernstig was dat Hooijmaijers zijn macht misbruikte. Hij droeg zijn ambtenaren op om niet-integer beleid uit te voeren. Aan het onderzoek heb ik onder grote druk gewerkt. Er speelden grote financiële belangen. Ik kreeg heftige telefoontjes. Ik weid daar verder niet over uit.”

Funest is het als topbestuurders alleen maar jaknikkers om zich heen verzamelen, stelt Van den Heuvel. „De beste bestuurders zijn mensen met ruggengraat die tegengeluid in hun omgeving creëren. Zij zien critici niet als hun vijanden, maar juist als beste collega’s.”

Ontspoord

NS-topman Huges moest vorig week het veld ruimen. Vaker ontsporen (top)mensen uit het bedrijfsleven en bij overheidsinstellingen. Enkele voorbeelden van (vermeende) integriteitsschendingen.

• Een 31-jarige politieman uit Nijverdal is deze week aangehouden voor onder meer betrokkenheid bij hennephandel. Ook wordt hij verdacht van witwassen, schending van de geheimhoudingsplicht en corruptie.

• Burgemeester Heijman van Bussum stapte donderdag op. Hij lag onder vuur vanwege zijn declaratiegedrag en stond al enige tijd op non-actief. De burgemeester zelf zegt dat hij „altijd integer” heeft gehandeld. Aantijgingen in de media hebben hem „diep geraakt.” De provincie Noord-Holland doet een integriteitsonderzoek naar Heijman.

• In 2014 worden diverse politiemensen en functionarissen van Defensie op non-actief gesteld in verband met kennelijke corruptie met betrekking tot de aanschaf van duizenden politiewagens en defensiematerieel. Volkswagenimporteur Pon zou bevoordeeld worden.

• In de omvangrijke Klimop-vastgoedfraudezaak veroordeelt het Amsterdamse gerechtshof in februari 2015 in hoger beroep een dozijn (top)mensen tot celstraffen. Zo krijgt hoofdrolspeler Jan van V., voormalig directeur van Bouwfonds Vastgoedontwikkeling, zeven jaar cel.

• In 2009 veroordeelt het gerechtshof in Amsterdam voormalig Aholdtopman Cees van der Hoeven tot een boete van 30.000 euro in verband met een boekhoudschandaal.