www.microtoerisme.nl voor een uitgebreide cultuurhistorische stadswandeling.

Sint-Janskerk

De Sint-Janskerk is met zijn 123 meter de langste kerk van Nederland. Het bedehuis, een kruiskerk in gotische stijl, werd gebouwd tussen 1275 en 1475. In 1573 werd de kerk bestemd voor ”de predicatie van de ghereformeerde religie”, nadat de Staten van Holland de uitoefening van de rooms-katholieke godsdienst hadden verboden. Toch bleef Gouda nog tot 1618 een tolerante en vrijzinnige stad. Het glas-in-loodraam ”Vrijheid van Consciëntie” (1596) verwijst naar het motto van de stad, dat ontleend is aan een boek van de humanist Dirk Volkertsz. Coornhert uit 1582 (zie ”Coornhert”). Het vertolkt de gevoelens van het stadsbestuur van dat moment. Rooms-katholieke burgers werd maar weinig in de weg gelegd. De regenten wilden ook geen afstand doen van het ideaal van de brede volkskerk. Ze stelden Herman Herbers als predikant aan, die in 1582 door het stadsbestuur van Dordrecht was ontslagen vanwege zijn ruimdenkendheid. Herbers verwierp de calvinistische verkiezingsleer, liet het preken uit de Heidelbergse Catechismus achterwege en stelde in zijn Goudse tijd een eigen catechismus op. Tegenstanders noemden de zogeheten Goudsche Catechismus minachtend „een schoen die iedereen past.” In 1612 sprak de gereformeerde theoloog Festus Hommius over Gouda als „een ketters nest.” De Sint-Jan is wereldberoemd vanwege de Goudse Glazen. De huidige gemeente die in de Sint-Janskerk samenkomt rekent zich tot de Gereformeerde Bond binnen de Protestantse Kerk in Nederland. Christaan Ingelse is de vaste bespeler van het Moreau-orgel.

Stadhuis

Het vijftiende-eeuwse stadhuis op de Markt is een van de oudste gotische stadhuizen van ons land. Het werd ontworpen door Jan Keldermans III en gebouwd tussen 1448 en 1459. Gouda werd in die tijd in zowel politiek als economisch opzicht een factor van betekenis. Het stadhuis weerspiegelt de toegenomen status van Gouda. Oorspronkelijk werd het stadhuis door water omringd en was het alleen via een valbrug bereikbaar. Door de eeuwen heen is het pand regelmatig verbouwd en gerenoveerd. Zo zijn het bordes en het schavot later toegevoegd en werden in de zeventiende eeuw veel gotische elementen vervangen door meer renaissanceachtige. In de vorige eeuw is het stadhuis weer grotendeels in originele staat teruggebracht. Het klokken- en poppenspel in de gevel verbeeldt de overhandiging van de stadsrechten door graaf Floris V aan het stadsbestuur in 1272.

Coornhert

Na zijn verbanning uit Delft vond de humanist Dirk Volksertsz. Coornhert in 1588 onderdak in het tolerante Gouda. De regenten van de kaasstad ontvingen hem met open armen. Coornhert was een verklaard tegenstander van kettervervolgingen en van gewetensdwang; zijn ideeën sloten naadloos aan bij de politieke overtuiging van het stadbestuur, dat in de geest van Erasmus wars was van scherpslijperij. Nadat de stad in 1572 was overgegaan tot de Reformatie weigerden de regenten de nieuwe (gereformeerde) kerk dan ook alleenheerschappij te geven. Gouda zette zich op de kaart als toevluchtsoord van vrijdenkers. In Gouda scheef Coornhert zijn laatste werk: ”’t Proces van het ketterdooden”. Amper een week na zijn overlijden stuurde het stadbestuur tien exemplaren naar prins Maurits, om hem duidelijk te maken dat ze in Gouda zich niet de wet door hem wilden laten voorschrijven, zeker niet als het ging om kerkelijke aangelegenheden. In 1618 kregen de gereformeerden het alsnog voor het zeggen in de stad, dankzij de steun van Maurits. Coornhert overleed op 29 oktober 1590 in het pand aan de Oosthaven 17 in Gouda. Hij werd begraven in de Sint-Janskerk. Saillant detail: in Oosthaven 17 is tegenwoordig sociëteit De Reünie gevestigd, de vaste vergaderplek van het Conservatief Café.

Erasmus

In Gouda wil men graag geloven dat Desiderius Erasmus er is geboren. Zelf verklaarde de humanist later dat hij in Rotterdam het leven zag. Op een houten borstbeeld van Erasmus staat een mooi Hollands compromis: ”Goudae conceptus, Roterodami natus” (in Gouda verwekt, in Rotterdam geboren), en misschien is dat ook wel zo. Erasmus’ vader was priester in Gouda, zijn moeder diens huishoudster. Omdat deze relatie uiteraard onwettig was, zou het kunnen zijn dat de vrouw uitweek naar Rotterdam om haar kind in de anonimiteit ter wereld te brengen. Hoe het ook zij, zeker is dat Erasmus zijn jeugd doorbracht in Gouda. Tussen 1473 en 1478 was hij er leerling van de parochieschool –de voorloper van de Latijnse school–, waar hij les kreeg van zijn oom Pieter Winckel, de latere onderpastoor van de Sint-Janskerk. In het Willem Vroesenpark staat sinds enkele jaren een buste van Erasmus. Deze was aanvankelijk bedoeld voor Batavia in het voormalige Nederlands-Indië. De onafhankelijkheidsstrijd na de Tweede Wereldoorlog gooide echter roet in het eten. Het beeld kwam in Suriname terecht, waar het een tijd lang diende als vogelverschrikker in een rijstveld. In 2009 is het in Gouda geplaatst. Erasmus heeft gezelschap van het beeld van zijn goede vriend de Goudse boekdrukker Gheraert Leeu.

Sint-Joostkapel

De Sint-Joostkapel dateert uit de 15e eeuw. Hij was gewijd aan Sint-Joost, de patroonheilige van de turf- en zakkendragers in Gouda. Hij werd ook aangeroepen als voorspraak en hulp bij bevallingen. Na de hervorming in 1572 werd de kapel eerst gebruikt als turfschuur en vanaf 1577 als opslagruimte voor brandemmers en ladders. In 1680 werd het gebouw, met uitzondering van de toren, door het stadsbestuur verkocht aan de evangelisch-lutherse gemeente van Gouda. Die restaureerde het gebouw en nam het in 1682 officieel als kerk in gebruik. Tijdens de restauratie van 1869 is de toren afgebroken; de straat voor de kerk moest worden verlaagd om ruimte te maken voor een beweegbare brug over de Gouwe. De ingrijpendste restauratie was die van 1957. De kerk werd bijna helemaal afgebroken en opnieuw opgebouwd. Aan de voorgevel markeert een blind raam de plaats van de vroegere kerktoren. De 95 letters in het wegdek aan de zijkant van deze kapel (Lange Groenendaal) zijn de beginletters van de 95 stellingen die Maarten Luther in 1517 op de deur van de slotkapel van Wittenberg spijkerde.

Comrie

Alexander Comrie, een van de laatste vertegenwoordigers van de Nadere Reformatie, heeft op het laatst van zijn leven enige tijd in Gouda gewoond, in een huis aan wat nu Westhaven 4 is. Op 4 april 1773, na een predikantschap van 38 jaar, hield Comrie zijn slotpreek in Woubrugge. Vanwege ziekte was hij genoodzaakt met emeritaat te gaan en hij vestigde zich in Gouda. Daar overleed hij eind 1774, enkele dagen voor zijn 66e verjaardag. Hij werd begraven in de Sint-Janskerk. Waarom Comrie uitgerekend koos voor het ”nest der ketters” als laatste woonplaats, blijft in nevelen gehuld.

Remonstranten

Het tolerante Gouda was ooit het bolwerk van de remonstranten in Holland. De remonstrantse theoloog Conrad Vorstius (opvolger van Arminius als hoogleraar theologie in Leiden) zocht na zijn veroordeling en ontslag door de Staten-Generaal in 1612 zijn toevlucht in Gouda. Hoewel de remonstraten er officieel geen kerkdiensten mochten houden, kwamen ze op verschillende plekken bijeen, in woonhuizen, maar ook wel in de openlucht. In 1629 kochten de remonstranten een woning in de Keizerstraat. Het achterste gedeelte werd als ”predikplaats” in gebruik genomen, het voorhuis werd pastorie. Het huis is in 1870 gesloopt om plaats te maken voor een echte kerk. Ook dit gebouw viel (in 1988) onder de slopershamer. Slechts het karakteristieke portaalgebouwtje bleef bestaan.