Hernhutters herdenken synode 1764
Tot zijn dood in 1760 was graaf Nikolaus von Zinzendorf de grote leider van het kerk- en zendingswerk van de Evangelische Broedergemeente. Vier jaar later, in 1764, gaven de hernhutters meer structuur aan het kerkelijk leven. De synode waarop dat gebeurde, vond 250 jaar geleden in Duitsland plaats.
Zinzendorf was een „groot improvisator.” Hij gaf „geïnspireerd” leiding aan de verspreiding van het Evangelie, maar was ook „autocratisch, al overlegde hij wel steeds met de broeders en zusters”, zegt Godfried van Ommering, archivaris-bibliothecaris van de Evangelische Broedergemeente in Zeist.
Toen Zinzendorf wegviel, was het de vraag of de hernhutters in de lijn van de graaf moesten doorgaan –met één duidelijke leider– of dat ze voor een breder bestuur moesten kiezen. Die vraag moest beantwoord worden op een synode.
Die kwam er in 1764. Het werd een internationale vergadering. Vanuit heel Europa kwamen in totaal 69 broeders en 21 zusters bij elkaar. Dat gebeurde op slot Marienborn –een voormalig klooster– in het zuidoosten van Hessen, vertelt Van Ommering. „Daar kwam Zinzendorf tijdens zijn leven veel, omdat er geestverwanten woonden. Het werd een lange vergadering, die duurde van 1 juli tot 27 augustus.”
De synode had een „bewogen” karakter, zegt de bibliothecaris. „Zinzendorfs schoonzoon Johannes von Watteville stelde zich kandidaat om de plaats van Zinzendorf in te nemen. Het was verrassend dat de meeste broeders en zusters daar niet voor voelden. Dat was ingrijpend voor Watteville.”
De synodeleden kozen voor een nieuwe structuur „op basis van collegiaal bestuur. Een college van vijf broeders zou voortaan leidinggeven aan de Broedergemeente. Alle besluiten zouden bij meerderheid worden genomen. Uitgangspunt was dat Christus Zelf de kerk regeerde en via Zijn kerk heel de wereld.”
Was de Broedergemeente tot dan toe vooral een beweging geweest die naast de kerken wilde bestaan, met de synode kreeg de Evangelische Broedergemeente meer het karakter van een eigenstandig kerkgenootschap, stelt Van Ommering.
De besluiten werden verwerkt in een synodale constitutie. „Die is nog altijd van kracht. Leidend beginsel is het luisteren naar het Woord van God. En in gemeenschappelijk beraad over actuele kwesties proberen wij de leiding van Gods Geest te ontvangen.”
Lot
De besluiten op de synode werden niet zomaar genomen, vertelt Van Ommering. „Steeds werd het lot geraadpleegd. Er waren drie briefjes: ja, nee en blanco. Belangrijke besluiten werden zo steeds aan de Heer voorgelegd.”
De synode voer een wat behoudender koers dan Zinzendorf, stelt Van Ommering. „Zo was Zinzendorf ervoor dat ook vrouwen geordineerd konden worden. De synode deed daarin een stap terug.”
De synode nam ook afstand van een aantal „eigenaardigheden” van Zinzendorf, zegt de Zeister archivaris. Zo werd besloten tot de samenstelling van een vernieuwd gezang- en liturgieboek. Daarin werden opnieuw veel gezangen van Zinzendorf opgenomen. Maar sommige verzen verdwenen eruit. Van Ommering noemt als voorbeeld Zinzendorfs dichterlijke verwoording van de betekenis van het bloed van Christus. Soms was zijn beeldspraak nogal ongewoon, en daarvan werd afstand genomen.
Zeist
Voor Nederland was de synode van 1764 belangrijk omdat de afgevaardigden besloten tot de bouw van een kerkzaal in Zeist. „Zeist is altijd belangrijk geweest voor de Broedergemeente. Al vroeg trokken hernhutters naar Nederland. Toen een navolger van Zinzendorf Slot Zeist kocht, konden bij het slot het Broederplein en het Zusterplein en in 1768 de kerk gerealiseerd worden. Zeist werd een belangrijk tussenstation voor zendelingen op weg vanuit het Duitse Herrnhut (Saksen) naar de zendingsgebieden en andersom.”
Op de synode besloten de broeders en zusters ook tot de oprichting van het Uniteitsarchief, waar nog altijd de belangrijkste stukken over de geschiedenis van de Hernhutters worden bewaard. Van Ommering: „De basis voor dat archief is in Zeist gelegd. Later is het in Herrnhut gevestigd. Van 26 tot 29 juni is er in Herrnhut een symposium gehouden om het 250-jarig bestaan van het archief te herdenken.” Ook verscheen recent een jubileumboek: ”Das Unitätsarchiv. Aus der Geschichte von Archiv, Bibliothek und Beständen” (ISBN 978 3 9814838 5 7). In het Volkenkundemuseum in Herrnhut is tot 2 november een expositie over de geschiedenis van het archief te zien.
De synode van 1764 had een internationaal karakter stelt Van Ommering. „Op de synode waren veel nationaliteiten vertegenwoordigd. Zeker voor die tijd was dat bijzonder. Ze kwamen uit alle windstreken. Deze inslag is, evenals haar oecumenische gerichtheid, altijd kenmerkend voor de Broedergemeente geweest. Tot vandaag toe.”
Europese synode bijeen in Zeist
De synode van 1764 is vorige maand in Zeist herdacht. In de kerkzaal van de Evangelische Broedergemeente vergaderde toen van 14 tot 20 juni de synode van het Europese deel van de hernhutters. Synodevoorzitter ds. Peter Vogt (predikant in het Duitse Herrnhut) sprak een „feestelijke rede” uit, waarin hij op de betekenis van de vergadering van 1764 wees.
Op de synode waren vorige maand vertegenwoordigers uit Albanië, Denemarken, Duitsland, Letland, Nederland, Zweden en Zwitserland aanwezig. Vanuit Tsjechië en Engeland kwamen er gastdeelnemers.
De Europese synode vergadert elke twee jaar. Eens per zeven jaar is er een wereldwijd overleg.
Op basis van Romeinen 11:29 vormde ”God schenkt en roept. Onze kerk op weg naar de toekomst” het centrale thema van de synode. Behalve voor theologische, pastorale en bestuurlijke zaken was er vergadertijd ingeruimd voor het zendingswerk, iets waar de Evangelische Broedergemeente veel aan doet.
