Dat er iets aan de hand is met de kerk in Nederland, is duidelijk. De komende tien jaar sluiten naar verwachting duizend kerken de deuren – dat zijn er twee per week. Aan de andere kant: iedere week gaan toch nog zo’n 2 miljoen Nederlanders naar de kerk. En de afgelopen twintig jaar werden er 300 nieuwe kerken gestart.

Maar er is nog meer gaande, zegt EO-presentator Andries Knevel. „In vrijwel alle kerken van gereformeerd belijden is de afgelopen vijf jaar het bezoek van de middagdienst teruggelopen, behalve dan in de Gereformeerde Gemeenten en de Hersteld Hervormde Kerk.” In evangelische gemeenten is hetzelfde beeld te zien: daar gaan steeds meer mensen twee keer per maand naar de kerk in plaats van iedere zondag.

„Je zou dus kunnen concluderen dat de kerk in Nederland in verval is”, aldus Knevel. Toch vindt hij dat te gemakkelijk. „Want onder jongeren is er wel degelijk sprake van geestelijk leven. Misschien veranderen er dingen, terwijl er géén sprake is van verval. Misschien zoeken we onze geestelijke voeding niet meer middels de kerkgang maar op een andere wijze.”

Discipline

Drs. P. J. Vergunst, algemeen secretaris van de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk in Nederland, ziet ook dat in sommige gemeenten de tweede dienst onder druk staat. „Moeten kerken die tweede dienst dan maar schrappen?” wil Knevel weten. Volgens Rudolf Setz, gemeentestichter in Assen en oprichter van Nederland Zoekt, gaat het er vooral om hoe christenen als discipel van Jezus leren leven. „Het is de vraag of de kerkdienst daar het juiste voertuig voor is.”

Voor Vergunst is het schrappen van de tweede dienst geen optie, ook niet als daar bijvoorbeeld een doordeweekse Bijbelstudie voor in de plaats komt. „Het gaat om wat God Zelf over de samenkomsten zegt. „Laten we de onderlinge samenkomsten niet nalaten”, staat er in Hebreeën. God belooft daar in het bijzonder aanwezig te zijn, te werken met de Heilige Geest. Dat geloven we, en dat zien we ook om ons heen. Tegelijk mag de kerkdienst geen eiland zijn. Het gaat er ook om hoe we doordeweeks leven.”

Setz: „Ik geloof dat de gemeente op een bredere manier kan samenkomen, zoals in het Nieuwe Testament: in de kerk, maar ook in huizen. Je kunt niet alle mensen op één manier voeden.”

Vergunst: „Discipelschap heeft alles te maken met discipline. Om bij de wezenlijke dingen te komen, hebben we de samenkomsten nodig, dan hebben we elkaar nodig.”

Managementtaal

Was kerkgang in het verleden een vanzelfsprekendheid, nu is die een optie geworden, zegt Wim Dekker, docent aan de Christelijke Hogeschool Ede. „We leven in een tijd van seriële binding aan een kerk. Als we ergens lid zijn, kijken we alweer naar de volgende kerk. Toch zeggen sociologen dat we niet minder godsdienstig zijn geworden. We hebben geloof en liefde losgemaakt van de instituten waarin we die hadden opgesloten.”

In de huidige manier van geloven en kerk-zijn lijkt het er volgens Dekker op dat God niet meer centraal staat, maar de markt. „Het gaat soms meer over hoe we mensen in de kerk houden dan over God. De tale Kanaäns heeft plaatsgemaakt voor managementtaal.”

Toch hebben al die „consumenten” een hart dat ten diepste dorstig is naar God, aldus Dekker. „De vraag naar troost, beide in leven en sterven, is van alle tijden. We hebben allemaal last van schaamte en schuld. Kerken zouden de moed moeten hebben om deze vragen in hun liturgie centraal te stellen. De essentie van kerk-zijn is dat je vanuit een sterke identiteit openstaat voor mensen.”

Mantra

Ds. P. J. de Jong, emeritus predikant te Rotterdam-Delfshaven, geeft een persoonlijke impressie over de Protestantse Kerk in Nederland (PKN). Alles lijkt in verval: kerken sluiten hun deuren, mensen gaan minder naar de kerk en jaarlijks verliest de PKN 60.000 leden. „Als een soort mantra wordt ons dat steeds ingewreven”, zegt ds. De Jong. „Ik moet daar niets van hebben.”

Want er is méér. „Ik kan niet zonder de kerk. Ambt, Woord, verbond, kinderdoop, ja dat ook – die zijn nog lang niet weg. In de Protestantse Kerk zullen we het de komende jaren met steeds minder mensen moeten doen. Maar ook een betrekkelijk kleine kerk kan veel doen in de samenleving. De Heilige Geest brengt niet alleen maar groei en power.”

„Misschien”, zegt ds. De Jong, „ben ik wel een kerkautist. Ik houd heel veel van de kerk. En we hebben het best zwaar als Protestantse Kerk. Maar de kerk is een geloofsartikel. Daar moet je aan vasthouden.”

Ook evangelische kerken blijken veel leden te verliezen. „Iedere week 300 jongeren”, weet Joop Gankema, directeur van de Stichting Opwekking. Hij ziet de kerk echter als instrument van God. „De gemeente is nodig om het vuur van het Evangelie brandende te houden. Sociologen hebben berekend dat er in 2075 geen kerk meer bestaat. Maar misschien kun je dit profetisch uitleggen: dan is de Heer wedergekomen.”

De afgelopen 2000 jaar was de kerk op sommige momenten op sterven na dood, aldus Gankema. „Maar steeds greep God in. Misschien gebruikt God de evangelische beweging om de kerk wakker te schudden, net zoals Hij in de zestiende eeuw door middel van Luther deed. Wij hebben traditie nodig om de kennis van het Woord in de evangelische beweging te brengen. Tegelijk zouden de kerken de deuren moeten openen voor de charismata.”

Catechisatie

Wim Büdgen, schoolleider bij het Wartburg College in Rotterdam, vertelt dat jaarlijks honderden jongeren de Gereformeerde Gemeenten verlaten, dat er in elke schoolklas jongens en meisjes zitten die niet bidden voor het eten, die niet naar catechisatie gaan. „Maar in elke klas zitten ook jongens en meisjes die de Heere oprecht liefhebben, die zich verdiepen in de gereformeerde geloofsleer. Dat komt niet door de school of door de kerk, maar doordat God werkt – tot op de dag van vandaag.”

Büdgen zegt van de kerk te houden. „Daar blijven Woord en Geest met mij twisten. Maar altijd blijkt dat als ik vastloop, er een weg is door Hem, Die de Weg, de Waarheid en het Leven is. Er is onuitsprekelijke vreugde in het zien van het kruis van Christus.” Hij houdt ook van de kerk omdat daar mensen worden toegerust om in een seculiere wereld te overleven en getuige te zijn van het „Woord van hoop.”

Theoloog Reinier Sonneveld vertelt hoe hij de weg terugvond naar de (huis)kerk. Is volgens hem de kerk in verval of in verandering? „Statistisch gezien zitten we zo’n beetje op de bodem. Maar om mij heen zie ik heel veel energie. We hebben dan ook een fantastisch verhaal te vertellen.”

Volgens Sonneveld heeft de orthodoxie de toekomst, maar wel met ruimte voor experimenten „Trial and error. Zo werkt de Geest nu eenmaal.”

Dan zijn er nog bijdragen van dr. Hans Schaeffer, praktisch theoloog aan de Theologische Universiteit Kampen, ds. B. J. van der Graaf (predikant van de protestantse Jeruzalemkerk in Amsterdam), Wim Hoddenbagh (4e Musketier) en Oeds Blok (gemeentestichter in Amersfoort).

EO-presentator Andries Knevel sluit het symposium af. Wat is zijn conclusie? „De kerk heeft allerlei nieuwe initiatieven nodig om de urgentie van de tijd te ervaren. Ja, er zijn in Nederland zorgelijke signalen. Maar is de kerk in verval? Dat woord zou ik niet durven te gebruiken. We zijn in transitie. En dát moet ons energie geven.”

www.rd.nl/eosymposium

Zie ook:

„Kerk is nooit in verval”, Reformatorisch Dagblad, 10 mei 2014

De kerk in verandering, Reformatorisch Dagblad, 8 mei 2014