De familie. Daar gaat het over, op deze warme, Afrikaanse avond, in een middelgrote stad in Zuid-Sudan. In het gras staan een paar stoelen, daarop een paar jongeren, onderuitgezakt. Een van hen hangt tegen een brommer. ”Jesus rules”, staat erop.

Het gesprek draait om huwelijkskwesties. „Met mijn partner hebben mijn familie­leden niets te maken”, briest een meisje. Een jongen fluit. „Hoe gaat dat met de bruidsschat dan”, wil hij weten. „Ik doe niet aan een bruidsschat”, zegt het meisje. „Mijn vriend is het daarmee eens.”

Het debat gaat er verhit aan toe. Een deel wil vasthouden aan de oude gebruiken, waarbij de hele familie (financieel) participeert in het huwelijk, een ander deel staat een lossere band voor. „Ik wil echt wel voor mijn moeder zorgen”, verzekert het meisje. „Maar niet voor ooms die ik verder nooit zie. Die gaan er echter wel met een deel van de bruidsschat vandoor.” Ze snuift.

De jongeren willen weten hoe het er in Europa aan toegaat rond relaties en huwelijk. Gemengde reacties volgen. Verbazing, jaloezie.

De spontane discussie van die avond past in een verschuiving die breder in Afrika plaatsvindt. Jongeren zetten zich op het continent in toenemende mate af tegen aloude sociale structuren, waarin uitgebreide familierelaties bepalend zijn. Met name in de grote steden worden de relaties losser.

De morele rechtvaardiging daarvoor vinden de jongeren onder meer in de snel groeiende pinksterkerken. „De boodschap van de Afrikaanse pinksterbeweging is indivi­dualistisch en weekt de leden los uit familiaire banden”, stelt de Utrechtse religie­wetenschapper Birgit Meyer. „De kerken zijn een project van de moderniteit.”

Aansluiting

Pinksterkerken individualistisch? Op het eerste gezicht lijkt het tegendeel waar.

Loop eens een pinksterkerk in Afrika binnen. Iedereen bidt, zingt en beweegt mee: vrouwen in kleurrijke jurken, mannen in felle overhemden. Kinderen rennen door de zaal. De preek is praktisch, toegespitst op alledaagse problemen. Kerkgangers komen naar voren, laten voor zich bidden om bevrijd te worden van hun kwalen en angsten. Niemand hoeft ongezien en onaan­gesproken naar huis te gaan.

Het is –onder meer– de aantrekkingskracht van de kerken. De individuele kerkganger wordt opgenomen in een gemeenschap, of hij er nu voor het eerst is of voor de duizendste keer. De kerken beperken hun activiteiten bovendien niet tot de zondag. Voor huwelijksproblemen, zakelijke adviezen, het vinden van een partner of duiveluitdrijvingen zijn ze er eveneens.

En zijn de pinksterkerken modernistisch? In de ogen van het Westen is eerder het tegen­deel waar. De pinksterbeweging draagt bij uitstek conservatieve waarden uit over bijvoorbeeld huwelijk en gezin.

Ze sluiten bovendien veel beter aan op de traditionele, Afrikaanse cultuur dan veel traditionele zendingskerken. De kerken erkennen elementen als hekserij en de geestenwereld én bieden er een oplossing voor. Er is royale ruimte voor lichamelijke expressie en dans.

Paradox

„Er zit een paradox in de rol van de kerken”, erkent prof. Meyer in haar werk­kamer in de Utrechtse binnenstad. „Ze sluiten aan bij de cultuur, en nemen er tegelijkertijd afstand van. Zo roepen ze op om te breken met de aloude familiaire banden, juist omdat ze de spirituele dimensie daarvan onderkennen. Via de familie kunnen leden nog besmet blijven met demonische geestelijke machten.”

Nog zo’n paradox: de kerk vormt een nieuwe gemeenschap en legt tegelijkertijd sterk de nadruk op persoonlijke verantwoordelijkheid. Meyer: „Het gaat om jouw persoonlijk geloof, om het werk van de Heilige Geest in jou. De kerk en de gemeenschap spelen daarin hooguit een faciliterende rol.”

Meyer verwoordt de bevindingen van veel andere onderzoekers als ze zegt dat de kerken hiermee aansluiten bij een proces van individualisering en modernisering dat sinds enkele decennia in Afrika gaande is. Het is volgens hen niet toevallig dat de grote groei van de pinksterbeweging in Afrika in de jaren 80 kwam: de jaren dat de economische waakhonden IMF en Wereld­bank hun grote economische herstel­programma’s in Afrika probeerden door te voeren.

„Pinksterkerken bieden een antwoord op marktliberalisering en verstedelijking”, geeft Meyer aan. „Ze geven succesvolle jongeren de argumentatie in handen om met goed fatsoen te breken met de aloude verplichting om het verdiende vermogen uit te delen aan de rest van de familie. Zo kunnen ze kapitaal opbouwen.”

Tegelijk moedigen de kerken het nemen van verantwoordelijkheid ten opzichte van het eigen gezin aan. „Dat stimuleert het arbeidsethos en de ondernemingszin. Het verwerven van een bepaalde mate van welvaart beoordelen de kerken positief.” Rijkdom is volgens het zogenoemde welvaartsevangelie, dat in een deel van de pinksterkerken wordt aangehangen, bij uitstek een teken van Gods zegen.

Verpinkstering

De waarden van de pinksterkerken kunnen sterk botsen met de traditionele cultuur, en dat kan er heftig aan toegaan. Het ver­oorzaakt breuken binnen families en vergroot de kloof tussen stad en platteland. Maar hoever reikt de invloed van de kerken eigenlijk?

De pinksterkerken hebben in Afrika vele miljoenen aanhangers, maar vormen nergens een meerderheidsbeweging. Toch is de invloed groter dan enkel op basis van de aanhang verwacht mag worden, aldus Meyer. Ze spreekt van een „verpinkstering” van de Afrikaanse cultuur. De kerken hebben onder meer via radio- en televisie­programma’s grote invloed op de hele maatschappij.

Het vuur van de pinksterbeweging is bovendien voelbaar in andere kerken, waar de laatste jaren veel meer aandacht is gekomen voor de Heilige Geest en andere elementen uit de pinkstertheologie. „De traditionele verbanden willen hun leden vasthouden”, verklaart Meyer.

Het is lastig om de aanhang van de pinkster­kerken precies uit te drukken. „Mensen in Mozambique kunnen iedere zondag de mis bijwonen en tegelijkertijd frequent charismatische diensten bezoeken”, legt de Tilburgse antropologe Linda van de Kamp uit. „Als je hun naar hun kerkelijke achtergrond vraagt, zullen ze zich waarschijnlijk rooms-katholiek noemen.”

Van de Kamp promoveerde op een onderzoek naar de invloed van de Braziliaanse pinksterbeweging in Mozambique, die daar een enorme opmars maakt. „De theologie van het welvaartsevangelie speelt ook sterk in Latijns-Amerika”, zegt ze. „De familiebanden zijn er losser dan in Afrika, maar de toegenomen invloed van het individu komt overeen.”

Net als Meyer, die voornamelijk onderzoek deed in Ghana, merkte ze dat de pinksterkerken in Afrika invloed hebben op een verschuiving in de sociale structuur. „De boodschap is dat mensen beter hun best moeten doen om een beter leven te krijgen, en niet zomaar terug moeten vallen op de familie. Daarbij komt dat voorouder­geesten familiebanden zomaar kunnen besmetten.”

Islam

Een andere vraag is of de kerken hun aanhang en positie zullen weten vast te houden. Volgens Van de Kamp kan teleurstelling bij veel leden op den duur niet uitblijven: „Mijn promotor, Rijk van Dijk, typeerde de pinksterkerken eens met de slogan ”Kerken helpen mensen zichzelf te helpen”. Het komt uiteindelijk op het individu aan. Ik kan me voorstellen dat er een omslagpunt komt als mensen merken dat de positieve boodschap bij hen niet werkt.”

Tegelijk benadrukt ze dat de kerken jonge mensen stimuleren om ambities te hebben en hard te werken. „In die zin bereiken ze concreet resultaat. De kerken zijn bovendien verbonden met een bredere maatschappelijke beweging van modernisering. Dat laat zich niet zomaar keren, zeker niet omdat de Afrikaanse samenleving qua leeftijdsopbouw bijzonder jong is.”

Interessant is dat nieuwe vormen van de islam in Afrika een vergelijkbare rol spelen. Evenals de pinksterbeweging brengen ze een radicale boodschap, die niet zelden tot een breuk met de familie kan leiden, en stimuleren ze een actieve maatschappelijke rol. Een voorbeeld daarvan in Nigeria is de succesvolle Nasfatbeweging.

Meyer vindt het moeilijk te zeggen hoe veerkrachtig de pinksterbeweging zal blijken te zijn. „In Ghana spelen allerlei schandalen rond charismatische leiders die toch niet konden waarmaken wat ze beloofden. Dat voedt de scepsis. De kerken passen zich echter ook heel gemakkelijk aan. Heel interessant is bijvoorbeeld hoe ze weer teruggrijpen op rituelen uit de traditionele kerken die ze aanvankelijk juist verwierpen.”

Ze wijst er bovendien op dat de aandacht voor het individu al door de zendings­kerken is ingezet, zij het minder radicaal. „Sociale consequenties voor de lange termijn zijn moeilijk te voorspellen. De praktijk dat religie zich in Afrika direct verbindt met het dagelijks leven, zit echter diep. Geloof heeft er te maken met het leven van alledag, het verlangen naar welvaart, een huwelijk. Daar spelen de pinksterkerken op in.”

Pinksterkerken in Afrika

De pinksterkerken zijn in Afrika al sinds het begin van de twintigste eeuw aanwezig. Missionarissen van de Amerikaanse Kerk van Gods Gemeenten zetten in 1914 voet aan de grond in Liberia en in 1921 in Burkina Faso. Britse zendelingen volgden in de jaren dertig en waren actief in Nigeria en Ghana. In Zuid-Afrika was er zelfs in 1908 al sprake van presentie van de pinksterbeweging.

In de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw kwam de pinksterbeweging echter pas tot grote bloei, mede onder invloed van een nieuwe missiegolf vanuit de zogenoemde neopentecostale beweging. Tegelijk kwamen er veel lokale kerken op. De Amerikaanse oud-pinkstervoorganger en wetenschapper Anders Anderson wijst in zijn boek ”To the Ends of the Earth” onder meer op het antikoloniale element daarin. De pinksterkerken zijn met name sterk vertegenwoordigd in stedelijke gebieden.

De pinksterbeweging is bijzonder heterogeen en kent daarom ook in Afrika veel uitingsvormen. Er zijn gemeenten die sterk op Amerikaanse leest zijn geschoeid, maar ook zeer ‘inheemse’ varianten. Sommige gemeenten leggen sterk de nadruk op genezingen en het welvaartsevangelie, andere zijn veel ingetogener. Het is te simpel om de pinksterkerken te zien als een Amerikaans importproduct, daarvoor kennen de Afrikaanse kerken te zeer een eigen dynamiek.

De invloed van de kerken is intussen niet alleen in Afrika groot, maar ook wereldwijd. Dit komt mede omdat het zwaartepunt van het christendom naar het Zuiden verschuift. Een boek van de Amerikaanse onderzoeker Allan Anderson heeft als veelzeggende ondertitel ”Pinksterchristendom en de transformatie van het wereldchristendom”.