Slechts één keer wordt hij bij name genoemd in de Bijbel, in Lukas 2: „En het geschiedde in diezelfde dagen, dat er een gebod uitging van den keizer Augustus, dat de gehele wereld beschreven zou worden.” De keizer drukte niet alleen –onbewust– een stempel op de komst van Christus op aarde. Ook indirect had de heerser in Rome grote invloed op de omstandigheden waarin dat gebeurde. Al was het alleen maar vanwege de vrede, de pax Romana, die in een groot deel van de wereld heerste rond het begin van de jaartelling.

De keizer, een achterneef van Julius Caesar, won de machtsstrijd over diens opvolging. Vanaf 27 voor Christus had hij de touwtjes in het westelijk deel van het Romeinse Rijk stevig in handen. Nadat hij zijn belangrijkste rivaal, Marcus Antonius, uitschakelde, lag een groot deel van de toen­malige beschaafde wereld aan zijn voeten.

Augustus, geboren op 23 september 63 v. Chr. en overleden op 19 augustus van het jaar 14, bracht na een aantal bloedige oorlogen niet alleen vrede. Hij ging voorop als het ging om de aandacht voor normen en waarden, bood ruimte aan de emancipatie van vrouwen en liet zich bovendien als god vereren. De wapenfeiten van de keizer vormen een lange lijst, al was het alleen maar omdat Augustus er zelf alles aan deed om de cultus rond zijn persoon te bevorderen.

Het is vooral de wereldse kant van de keizer die uitgebreid aandacht krijgt op de vorige week geopende tentoonstelling ”Moi, Auguste, empereur de Rome” (Ik, Augustus, keizer van Rome) in het Grand Palais in Parijs. De expositie was eerder in Rome te zien. In Nederland komt Augustus er bekaaider van af: de vorst moest het doen met een studiemiddag vrijdag in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden, georganiseerd door het Nederlands Klassiek Verbond.

Forum Romanum

Een van de meest tastbare restanten van Augustus’ regering die op de studiemiddag aan bod kwamen, is het Forum Romanum in Rome. De resten van dit voormalige regeringscentrum van het Romeinse Rijk zijn vandaag de dag nog te bezichtigen. Guido Cuyt, erevoorzitter van de Antwerpse Vereniging voor Romeinse Archeo­logie (AVRA) en spreker op de studiemiddag, stelde dat Augustus voortborduurde op het beleid van zijn voorgangers. „Dat blijkt onder meer uit zijn testament. Daarin schrijft de keizer dat hij de onder Caesar gestarte bouw van de basilica, die zich bevindt tussen de tempel van Castor en die van Saturnus, heeft voortgezet.”

Bij opgravingen in 1874 werden alle bouwwerken in het Forum gesloopt die niet-Romeins geacht werden. Cuyt: „Tot men ontdekte dat het metselwerk van een van de twee rostra’s, sprekers­tribunes, gelijk was aan dat van laatantieke zuilen.”

Bij de restauratie van de basilica rond 1930 werd ontdekt dat de beschrijving van het gebouw overeenkwam met wat de Romeinse architect Vitruvius erover schreef. „De zaal ziet er nu hetzelfde uit als in de derde eeuw onder keizer Diocletianus. We gaan ervan uit dat de vorm behouden bleef en gelijk is aan die in de tijd van Augustus.”

Cuyt stelde dat er in Rome ook „zeker drie” triomfbogen zijn geweest voor Augustus. Dat zou onder meer blijken uit muntvondsten. Bovendien zijn er afbeeldingen uit de tijd van de renaissance –rond 1490– beschikbaar. Die geven volgens Cuyt een betrouwbaar beeld van wat destijds nog overeind stond van het Forum Romanum. Dat was meer dan nu, concludeert hij. In ieder geval is daarop een niet meer bestaande triomfboog zichtbaar.

Machtsstrijd

Dr. Patrick Gouw, onderzoeks­bibliothecaris bij de Universiteit Leiden, beschreef de machtsstrijd tussen Augustus (dan nog Octavianus genoemd) en Marcus Antonius. „Antonius dacht de erfgenaam van Caesar aan de kant te kunnen schuiven, maar dat bleek een misvatting.” Uiteindelijk kwam de macht in handen van een driemanschap, met Augustus als voorman. Marcus Aemilius Lepidus, die in Afrika de macht kreeg, verdween al snel van het toneel. Uiteindelijk ontstond er een machtsstrijd tussen Octavianus, die in Rome zetelde, en Marcus Antonius, die in Alexandrië een buitenechtelijke relatie onderhield met Cleopatra.

Gouw illustreerde hoe het duo elkaar over en weer zwart probeerde te maken. Een propaganda­oorlog, noemde hij het. „Die mondde ten slotte uit in de door Octavianus gewonnen zeeslag bij Actium, in 31 voor Christus. Marcus Antonius en Cleopatra pleegden daarna zelfmoord.”

De gewonnen propagandaoorlog dreunde na in de poëzie, aldus dr. Hans Smolenaars, voorzitter van het Nederlands Klassiek Verbond (NKV). „Horatius dichtte al over de tiran die dood is: Cleopatra.” Dichters en kunstenaars werkten er volgens Smolenaars aan mee om de „nieuwe staat” die Augustus na zijn overwinning construeerde, te ondersteunen. Er bleek ruimte voor tegengeluiden, maar de keizer zette nadrukkelijk zijn stempel op de geschiedschrijving.

Vrouwen

Historica drs. Wendelijn van de Geest beschreef onder meer aan de hand van vondsten in Pompeï de gevolgen van het opheffen van de wet op de handelings­onbekwaamheid van vrouwen. Octavianus’ vrouw Livia en Octavia, de door Marcus Antonius verlaten vrouw –en zuster van keizer Octavianus–, kregen daardoor de mogelijkheid om gebouwen te laten verrijzen.

Van de Geest: „Livia doorbrak een rolpatroon dat vrouwen beperkte. Er werden standbeelden van haar geplaatst, wat in die tijd revolutionair was.” Aanvankelijk waren het traditionele beelden, die kuisheid en vroomheid uitstralen en de nadruk leggen op het moederschap.” Het lijkt tegenstrijdig, aldus Van de Geest: „In Augustus’ vooruitstrevendheid om vrouwen ruimte te geven, greep hij terug op oude normen en waarden.” Latere beelden tonen meer de verheerlijking van de keizerlijke familie. „De nadruk ligt weer op het moederlijke, maar het haar is typisch dat van godinnen: golvend en naar opzij waaiend.”

Ook in de bouwwereld zette Livia een trend: de Porticus Livia in Rome werd door haar gerealiseerd. Het was een publiek toegankelijk complex, iets wat destijds ongebruikelijk was. In Pompeï kopieerde Eumagia, een lid van de bestuurlijke familie, deze aanpak. Het forum in die stad kreeg een compleet nieuw uiterlijk. „Ook het gebouw van Eumachia was voor publiek gebruik. Mensen konden binnen en buiten het gebouw rond­wandelen. In de apsis achterin bevond zich een beeldengroep met thema’s die Augustus benadrukte.”

Mussolini

In een jaar waarin Augustus herdacht wordt, kan ten slotte de naam van Mussolini niet ontbreken, constateerde dr. Jan Spoelder, docent klassieke talen aan het Kennemer Lyceum Overveen. De Italiaanse dictator, die tussen 1922 en 1945 aan de macht was, vergeleek zich graag met Augustus. Hij liet monumenten uit de tijd van de Romeinen opgraven en zo mogelijk herstellen.

Mussolini wilde Rome herbouwen, aldus Spoelder. „Daarvoor moest veel wijken. Huizen werden onteigend, de bewoners ervan gedeporteerd. Wie nu Rome bezoekt, bekijkt eigenlijk een stad uit de jaren 30 van de vorige eeuw, vormgegeven volgens de idealen van Mussolini.”

Bij de herdenking van de 2000e geboortedag van Augustus in 1937 pakte Mussolini groots uit. Een enorme triomfboog voor een tentoonstellingsruimte toont zowel Augustus als Mussolini. „Een groot verschil met de huidige Augustusexpositie in Parijs is dat hij daar als vredestichter wordt geportretteerd. Bij Mussolini stond juist de macht van de keizer centraal.”

Romeinse keizers

Tijdens de Week van de Klassieken stonden vorige week Romeinse keizers centraal. Hoogtepunt vormde een studiemiddag vrijdag over keizer Augustus, georganiseerd door het Nederlands Klassiek Verbond (NKV). In het Rijks­museum van Oudheden in Leiden belichtten diverse des­kundigen facetten van het leven en werk van keizer Octavianus, die in 27 voor Christus de eretitel Augustus ontving.

Vrijdagavond 21 maart werd de jaarlijkse Homerusprijs, de literaire publieksprijs van het NKV, uitgereikt. Winnaar was prof. dr. Daan den Hengst, emeritus hoogleraar Latijn aan de Universiteit van Amsterdam. Hij vertaalde het boek ”Rex Gestae” van Ammanius Marcellinus, uit het jaar 390. Het verscheen vorig jaar onder de Nederlandse titel ”Julianus, de laatste heidense keizer, nadagen van een wereldrijk”. Marcellinus was de laatste grote Romeinse historicus. Zijn ”Res Gestae” beschrijven de gebeurtenissen in de jaren 353-378. Centraal staat Julianus de Afvallige, die zich als jonge man afwendde van het christendom.