In de Sint-Jacobskerk van Vlissingen hield dr. W. J. op ’t Hof een lezing voor StoKosmos, een Zeeuwse stichting van zakenlieden die het gedachtegoed van de Nadere Reformatie onder de aandacht willen brengen.

Joos van Laren (1586-1653) was van 1619 tot zijn dood predikant in de Sint-Jacobskerk. Volgens dr. Op ’t Hof, predikant in Nederhemert, zijn er in de zeventiende eeuw zestien Van Larens predikant geweest. Vier van hen waren predikant in Vlissingen: Joos senior, zijn zonen Daniël en Joos junior en zijn kleinzoon Arnoldus. Van Joos senior werden niet minder dan zeven zonen predikant. „Joos junior bezat de gave het gewone volk aan te spreken. Ondanks de niet malse kritiek die hij soms op de plaatselijke overheid had, wist hij toch een goede verstandhouding met de magistraat te bewaren.”

Dr. Op ’t Hof verhaalde van de pijnlijke periode die Joos van Laren in Vlissingen heeft meegemaakt: zijn broer Daniël verkondigde uitgesproken chiliastische ideeën. Officiële instanties keerden zich tegen hem, terwijl een aanzienlijk deel van de gemeente het voor Daniël opnam. Dat ontaardde in een volksoproer. Daniël deed op eigen verzoek afstand van zijn ambtsbediening en vertrok naar Arnhem.

Joos stond bekend om zijn wetenschappelijke interesse en capaciteiten. Tijdens zijn leven verschenen er acht geschriften, alle in het Latijn. Pas na zijn dood verschenen zijn werken in het Nederlands, uitgegeven door zijn zoon Abraham.

Van Larens grootste wetenschappelijke betekenis lag op het gebied van de oudtestamentische exegese, aldus dr. Op ’t Hof. „De vervaardigers van de Statenvertaling hebben dankbaar gebruikgemaakt van zijn vertaling van oudtestamentische boeken. Van Laren zelf heeft nog een actief aandeel gehad als revisor in de totstandkoming van de Statenvertaling.”

Op ’t Hof gaf een beeld hoe de Vlissingse geleerde daarin stond. „Van Laren keerde zich openlijk tegen de heersende zonden van het volk. Vele christenen duidde hij aan als „naamdragende christenen.” Een van de ergste zonden noemde Van Laren de sabbatsontheiliging. Ook keerde hij zich tegen dronkenschap, oneerbaarheid en pronkzucht in de kleding, toneelspelen, rooms-katholieke feestdagen, het bekijken van ”paapsche” kerken en de daarin voorkomende beelden. De predikanten bedienden niet alleen het Woord, maar gingen hun gemeenteleden ook voor in een godzalige levenswandel.”

Van Laren stelde politiek en maatschappij onder kritiek van de Schrift. Het lijdt geen twijfel dat Van Laren als nadere reformator invloed heeft uitgeoefend. Zo doet zijn zoon Jacobus zich in een voorrede in een van zijn vaders geschriften kennen als een overtuigend geestverwant van zijn vader. Dat geld in nog sterkere mate voor zijn broer Abraham, die als uitgever te Vlissingen een fonds opbouwde dat door religieuze en idealistische motieven werd bepaald. Theodorus à Brakel kwam onder een preek van Joos van Laren tot bekering.

Michiel Adriaensz. de Ruyter heeft talloze malen onder de prediking van Van Laren gezeten. De authentieke vroomheid die ook volgens volstrekt seculiere wetenschappelijke onderzoekers de Vlissingse zeeheld kenmerkte, stemt helemaal overeen met wat Van Laren in woord, geschrift en daad nastreefde.

„In roem moet Van Laren het afleggen tegen De Ruyter, in zeggingskracht echter niet”, aldus Op ’t Hof. Hij voerde daarvoor de vele herdrukken van de geschriften van Joos van Laren aan, die nog steeds in leesdiensten worden gelezen. „De Ruyters mond is al eeuwen verstomd, maar Van Laren spreekt nog vele eeuwen nadat hij gestorven is.”