En dat is best lastig, zegt dr. Martin Treu, terwijl hij de trap neemt naar de eerste verdieping van het Melanchthonhaus in Wittenberg. De kerkhistoricus was nauw betrokken bij de herinrichting van het statige pand aan de Collegienstrasse, waar Melanchthon en zijn gezin –en talloze gasten– tussen 1539 en 1560 woonden. Het vakwerkhuis was een geschenk van de keurvorst, die er zijn succesvolle hoogleraar mee aan Wittenberg, met zijn in 1502 gestichte universiteit, wilde binden.

”Philippus Melanchthon: leven–werk–invloed” heet de nieuwe permanente tentoonstelling in het Melanchthonhuis. Treu: „Over zijn werk, wat hij heeft nagelaten, weten we heel veel, en over Melanchthons invloed kunnen we ook nog wel wat zeggen. Maar over zijn léven weten we zo goed als niets – en van zijn vrouw en kinderen zijn niet eens portretten bekend. Het enige wat we dus hebben, is zijn huis.”

Daarmee hadden de samenstellers van de expositie een ”Vermittlungsproblem”, zegt hij, een overdrachtsprobleem. „Hoe brengen we de wetenschapper Melanchthon, zijn geschriften, dicht bij bezoekers die daar niets mee hebben?”

Als het daarover gaat, is Luther, zijn Wittenbergse collega, veel bruikbaarder. „Luthers brieven en werken staan vol met dingen uit het dagelijkse leven, zijn vaak ook heel persoonlijk.”

Vriendschap

Toch is het maar de vraag wie van beide reformatoren het meest ‘menselijk’ was, zo blijkt op de tentoonstelling in het Melanchthonhuis – dat met een modern gedeelte werd uitgebreid. „Melanchthon was als mens zeer ontvankelijk voor vriendschap, zoals de nauwe band laat zien die er bestond tussen hem en Joachim Camerarius”, schrijft Treu in de catalogus. „Om Luther hing toch meer een aura van afstandelijkheid.” Maar anders dan bij Luther zijn bijvoorbeeld de vele tafelgesprekken die in Melanchthons woning plaatshadden, niet door zijn studenten uitgeschreven.

Een paar dagen voor zijn overlijden, op 19 april 1560, spraken Melanchthon en Camerarius elkaar voor het laatst. „Mijn lieve Joachim”, zei Melanchthon toen, „we zijn nu bijna veertig jaar goede vrienden geweest. Als God wil dat ik sterf, zullen we onze vriendschap ook in het toekomende leven onverbrekelijk houden.”

Camerarius, die eigenlijk Joachim Kammermeister heette, schreef later een biografie over zijn vriend – die eigenlijk Philipp Schwarzerdt heette. Daarin zijn trouwens best aardige dingen te lezen. Over Melanchthons eetgewoonten bijvoorbeeld. Vlees smaakte hem niet zo best, maar vis des te meer „en eieren at hij met genoegen. Hij was van mening dat die vers, maar ook kokend geserveerd moesten worden.” Melanchthon betrachtte matigheid, behalve ten aanzien van wijn, waarin hij onder andere een middel tegen „het kwaad van de slapeloosheid” zag.

Melanchthons echtgenote Katharina Krapp, met wie hij op 27 november 1520 trouwde, lijkt aanvankelijk geen bijzonder goede huisvrouw te zijn geweest. Camerarius drukt zich echter mild uit: „Ze schonk, zelf door de hoogste zuiverheid van levenswandel en karakter, en in voortdurende zorg om godsdienstige plichtsbetrachting en eerbaarheid, minder aandacht aan het dagelijks leven en het huishouden.”

In het Melanchthonhuis zijn zijn vrouw en kinderen uitgebeeld. „Maar zó dat de bezoeker meteen weet: zo zagen zij er in het echt niet uit”, zegt Treu, wijzend op de figuren in het vertrek. „Want we weten gewoon niet hoe zij eruit hebben gezien. We hebben daarom bewust gekozen voor een, laat ik zeggen, niet-historiserende benadering.”

Evangelie geleerd

Was Maarten Luther allereerst en allermeest theoloog; Melanchthon was veel meer dan dat. Aan de universiteit van Wittenberg doceerde hij Grieks. Maar hij was ook pedagoog, en dichter; publiceerde over geografie, astronomie, astrologie. „De astrologie zag hij als vast onderdeel van de astronomie, de sterrenkunde, met die beperking dat de sterren voor hem tekenen van Gods almacht waren en geen oorzaak van door hen aangekondigde gebeurtenissen.” Desondanks hield Melanchthon zich bezig met „horoscopie en het duiden van verschijnselen aan de hemel.”

De „minister van Buitenlandse Zaken van de Reformatie”, die 42 jaar lang aan de universiteit van Wittenberg doceerde, heeft onwaarschijnlijk veel gepubliceerd. Vol respect schreef Luther in 1527: „Ik heb „Magistri Philippus’ boeken” liever dan de mijne.” Melanchthon zelf merkte na Luthers dood in 1546 op: „Ik heb van hem het Evangelie geleerd.” Overigens typeert Treu de verhouding tussen Luther en Melanchthon –die bijna 28 jaar samenwerkten op de universiteit– als „respectvol collegiaal.”

In de vitrines in het nieuwe gedeelte van het Melanchthonhuis is een selectie van Melanchthons nagelaten geschriften te zien – dat kon nu, dankzij een veel beter binnenklimaat dan in het ‘oude’ huis. Grote bekendheid geniet zijn werk ”Loci Communes”, waarin hij de reformatorische leer samenvat. Hier staat het, tussen talloze andere boeken van zijn hand in. Vanaf de wanden kijken geschilderde Melanchthons, Luthers en anderen toe.

De Wittenbergse wetenschapper, bij wie vroomheid en geleerdheid een eenheid vormden, stond altijd zeer vroeg op. Na zijn morgengebed wijdde hij zich eerst enkele uren aan het schrijven van brieven – aan vrienden en andere wetenschappers, maar ook aan vorsten, adellijke personen, gewone burgers. Zo’n 9500 brieven zijn bewaard gebleven.

God zien

Op 19 april 1560 overlijdt Philippus Melanchthon, 63 jaar oud, iets voor zeven uur ’s avonds. Zijn sterfvertrek is nog altijd te zien, zij het niet meer in de originele staat. In de Wittenberger Schloss­kirche, waar ook Luthers graf zich bevindt, wordt hij ter aarde besteld.

Na zijn heengaan vinden vrienden een notitie waarop Melanchthon aangeeft waarom men voor de dood niet hoeft te vrezen: „Je zult van de zonde loskomen. Je zult van droefheid worden bevrijd en van het woeden der theologen. Je zult tot het Licht gebracht worden. Je zult God zien. Je zult de Zoon van God aanschouwen. Je zult de wonderbaarlijke geheimenissen ervaren die je in dit leven niet begrijpen kon, namelijk waarom wij zo, zoals wij zijn, geschapen werden en hoe de beide naturen in Christus met elkaar verbonden zijn.”

Dit is het tweede deel in een drieluik naar aanleiding van de recente heropening van ”Luthers Sterbehaus” in Eisleben en het ”Melanchthonhaus” in Wittenberg. Zaterdag deel 3. Lees hier de aflevering van donderdag.

>>martinluther.de

Koran

Discussies over de verhouding tussen christendom en islam spelen vandaag niet voor het eerst, zo leert de tentoonstelling in het Melanchthonhuis. In 1550 schreef Melanchthon een voorrede in de Latijnse vertaling van de Koran. Zeven jaar eerder had de taalgeleerde Theodorus Bibliander uit Basel een aantal geschriften waarin werd ingegaan op vragen rond de islam en „de Turken” bijeenverzameld. Deze bundel bevatte ook een middeleeuwse uitgave van de Koran in het Latijn. De Baselse autoriteiten stonden echter niet toe dat een en ander werd gepubliceerd. Pas toen Luther bereid bleek een voorwoord te schrijven, kon tot het drukken ervan worden overgegaan. In 1550 was deze uitgave evenwel uitverkocht – en Luther leefde niet meer. Melanchthon schreef toen een nieuw voorwoord, waarin hij uitlegde dat iemand zijn tegenstanders moet kennen om hen te kunnen bestrijden.

Lutherroute

In de aanloop naar de Reformatieherdenking in 2017 wordt in en rond de Duitse deelstaat Saksen-Anhalt een ”Lutherweg” uitgezet. De 400 kilometer lange route, vooral bedoeld voor wandelaars, voert langs tal van locaties die veelal op de een of andere manier met de Reformatie te maken hebben: Eisleben, Halle, Wittenberg, Dessau, om er maar een paar te noemen.

Tussen Wittenberg en Dessau in ligt Wörlitz, dat ook per auto prima te bereiken is. Bij het plaatsje ligt het prachtige Dessau-Wörlitzer Gartenreich (sinds 2000 werelderfgoed); in Wörlitz zelf bevindt zich onder meer de Petrikirche, met haar ”Bibelturm”: een Bijbelmuseum in de kerktoren.

>>luther-erleben.de; landeskirche-anhalts.de/projekte/bibelturm

Lutherhotel

Het Melanchthonhuis staat in Wittenberg, de ”Lutherstadt”. Dat de stad in de voormalige DDR zich zo profileert, kan weinigen ontgaan. Al op de Autobahn is de karakteristieke beeltenis van de reformator te zien, op een groot bord, met daarbij de trotse vermelding dat de automobilist ”Unesco Welterbe” nadert. In 1996 kreeg Wittenberg samen met Lutherstad Eisleben het predicaat werelderfgoed toebedeeld.

In Wittenberg zelf, met zijn schitterende ”Altstadt”, kom je Luthers naam regelmatig tegen – tot op winkels, restaurants en cafés toe. De stad kent ook een Lutherhotel. Het is een van de zes hotels die gerund worden door de Berliner Stadtmission, een grote diaconale organisatie. Voor wie Wittenberg en omgeving wil verkennen vanuit een zeker niet te duur driesterrenhotel met een christelijke identiteit, is dit hotel een aanrader.

>>luther-hotel-wittenberg.de