De reformator Maarten Luther is veel met het sterven bezig geweest, ook al omdat hij zelf meerdere malen de dood nabij was. Zijn angst voor het sterven veranderde door zijn reformatorische ontdekking in een aangevochten uitzien. Om dat ook anderen te gunnen, schreef hij een werkje over de voorbereiding op het sterven. Het is opgenomen in het eerste deel van een nieuwe ”Studienausgabe” van zijn werken. Een mens moet volgens Luther beseffen dat sterven betekent dat de mens voor God verschijnt. Dat besef geeft aanvechting want er is zonde en schuld, en daardoor de angst om veroordeeld te worden en verloren te gaan. Luther beschrijft deze aanvechtingen aangrijpend, maar even aangrijpend is hoe hij de lezer meeneemt naar Golgotha om daar rust te vinden door op de gekruisigde Heiland te zien. Ook dit werkje van Luther heeft aan actualiteit en heilzame werking niets verloren.

Kerkzang

Doordat Luther ook de kerkzang en de kerkmuziek enorm heeft gestimuleerd, beschikken we nu over een schat aan gezangen en liederen die het resultaat zijn van de verbinding tussen Luthers visie op het sterven en die reformatie van het zingen. Lukas Lorbeer, predikant in Württemberg, heeft deze schat zorgvuldig onderzocht en er een rijke en omvangrijke dissertatie aan gewijd. Wie Luther kent, zal het niet verbazen dat in deze liederen niet alleen de ernst van het sterven wordt bezongen, maar ook de nodiging tot het heil en de vergeving in Jezus Christus.

Deze gezangen verwoorden de eindigheid van het leven en bepalen bij de realiteit van de eeuwigheid. Zo hebben zij de eeuwen door de vroomheid gevoed en gestuurd en dat doen vele van deze gezangen nog steeds. Lorbeer vraagt op deze manier aandacht voor een reformatorische traditie die we slechts tot schade ongelezen en vooral ongezongen kunnen laten.

De zestiende eeuw heeft niet per se de antwoorden op de vragen van vandaag, maar er valt van die tijd veel te leren. Op fijnzinnige wijze verwoordt Reiner Sörries dat in zijn ”cultuurgeschiedenis van de rouw”. Sörries is directeur van het fascinerende Museum für Sepulkralkultur in Kassel, en geldt als specialist op het terrein van de geschiedenis van de omgang met sterven en begraven. In zijn overzichtswerk wijst Sörries erop dat het belang van het graf en van de urn als materiële vorm van herinnering is toegenomen nu steeds meer mensen niet langer geloven in een leven na dit leven. Dan is het kerkhof dus echt de laatste plek waar je iets vindt, om het zo te zeggen. Maar, zegt Sörries, de manier waarop men de begrafenissen vormgeeft met allerlei rituelen, heeft een enorme religieuze dimensie gekregen. De mens zoekt naar een houvast, naar iets wat troost geeft en meer is dan herinnering. Een leerzaam boek dus, maar tegelijk een analyse van iets wat al eeuwen (on)bewust bekend was.

Lijden

Ronald Rittgers, hoogleraar in Valparaiso (Verenigde Staten), heeft een boek gepubliceerd waarin hij beschrijft hoe de Reformatie de kijk op het lijden heeft veranderd. In dit boek gaat het om veel vormen van lijden, ook om het lijden dat de dood veroorzaakt. Rittgers beschrijft dat de intense angst voor de straffende God met de komst van de Reformatie plaatsmaakte voor de boodschap dat ziekte, lijden en dood ons weliswaar bij onze schuld en bij Gods oordeel bepalen, maar dat het kruis van Christus eeuwige remedie brengt, en dat geheel om niet. Wie het boek van Rittgers leest, vindt veel mooie dingen die vandaag de dag nog steeds toepasbaar zijn.

Pastoraat

De rol van het pastoraat bij lijden en sterven komt aan de orde in ”Das Pfarramt” van de Duitse praktisch-theoloog Michael Klessmann, een studie over het ambt van predikant. Hij beschrijft allereerst een verschuiving in de visie op het predikantswerk. Ten tijde van de Reformatie was de pastor vooral predikant, maar gaandeweg is hij meer manager van spiritualiteit en gemeenteleider geworden. Echter, om onder meer in tijden van sterven en rouw te doen waarvoor hij eigenlijk is aangesteld moet hij bedienaar van het Woord van zonde en genade zijn. Niet alleen zoeken mensen in moeitevolle situaties steun bij iemand die meer te bieden heeft dan zij zelf al hebben, ook –en daar wijst Klessmann op verschillende plaatsen in zijn boek op– is het de opdracht van zijn Zender om met het Woord van Gods kant te komen. Het graf vraagt niet om management van religieuze gevoelens, maar om verkondiging van bekering en verzoening. Daar ligt dan ook de verbinding met de geschiedenis, zoals Klessmann in zijn historisch overzicht al aangaf.

Duidelijk wordt dit in het prachtige boek dat de Amerikaanse kerkhistoricus Scott Manetsch schreef over het werk van de predikanten in het Genève van Calvijns dagen. Manetsch heeft de notulen van de vergaderingen van de predikanten zorgvuldig doorgenomen en komt tot mooie onderzoeksresultaten. Zo heeft hij een lijst gevonden met tien regels die de predikant in acht moest nemen bij het verlenen van pastoraat aan mensen die ernstig ziek zijn en mogelijk zullen sterven. Een van die regels was dat de predikant eerst rustig luistert en dan pas wat zegt, maar zijn woorden dan wel zo kiest dat het gemeentelid de strekking ervan kan meemaken. In dat spreken moet de predikant erop wijzen dat ziekte en dood alles met het oordeel van God over de zonde te maken hebben, maar dat er van Godswege in Christus genade is voor verloren mensen. Die boodschap verbindt Luthers Wittenberg met Calvijns Genève, het verbindt de lutherse gezangen met de Geneefse psalmen, maar het verbindt ook de tijd van de Reformatie met de dag van vandaag. Immers, wat sterven en rouw betreft is er sindsdien in feite niets veranderd.

Boekgegevens

”Deutsch-Deutsche Studienausgabe”, Band 1, Martin Luther; uitg. Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig; ISBN 978 3 374 02880 1; 676 blz.; € 48;
”Die Sterbe- und Ewigkeitslieder in deutschen lutherischen Gesangbüchern des 17. Jahrhunderts”, Lukas Lorbeer; uitg. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen; ISBN 978 3 525 56402 8; 740 blz.; € 150;
”Herzliches Beileid. Eine Kulturgeschichte der Trauer”, Reiner Sörries; uitg. Primus Verlag, Darmstadt; ISBN 978 3 89678 860 3; 254 blz.; € 24,90;
”The Reformation of Suffering”, Ronald K. Rittgers; uitg. Oxford University Press, Oxford; ISBN 978 0 19 979508 6; 482 blz.; £ 45; 
”Das Pfarramt. Einführung in Grundfragen der Pastoraltheologie”, Michael Klessmann; uitg. Neukirchener Verlag, Neukirchen-Vluyn; ISBN 978 3 7887 2587 7; 354 blz.; € 39; 
”Calvin’s Company of Pastors”, Scott M. Manetsch; uitg. Oxford University Press, Oxford; ISBN 978 0 19 993857 5; 428 blz.; £ 45.