De Maand van de Spiritualiteit –die voor het eerst in januari valt en vandaag officieel van start gaat– heeft dit jaar ”Stilte” als thema. Dat kan mensen makkelijk op het verkeerde been zetten. Het noemen van stilte in combinatie met spiritualiteit lijkt het gelijk aan te tonen van hen die zeggen dat stilte in de hectische 21e eeuw steeds meer de trekken van een nieuwe religie aanneemt. Of, erger, dat stilte een nieuwe god is geworden.

Dat kan, maar het hoeft niet. Stilte heeft inderdaad te maken met spiritualiteit. En spiritualiteit heeft weer alles te maken met religie. En religie kan niet zonder bevinding. Maar samenvallen doen de begrippen zeker niet.

Wat is stilte trouwens? Is het de afwezigheid van geluid? Of kan het omschreven worden als het zwijgen van mensen? Het niet spreken, zingen, murmelen? Of heeft het te maken met het zwijgen van God? Of juist met Zijn spreken? Dat laatste zeker, het eerste soms ook.

Doods

Stilte en stilte is twee. Of drie. En meer. Er is een vertrouwde stilte. Twee mensen die bij elkaar zijn, maar die in dat samenzijn geen ondergrond van woorden nodig hebben. Het bij elkaar zijn is genoeg. Woorden hoeven het samenzijn niet op te leuken of dragelijk te maken.

Er is ook een angstige stilte. Als een gesprek maar niet op gang wil komen. Of blijven. Als er ruzie in de lucht hangt die steeds ternauwer­nood door een spervuur van woorden, onderbroken door wat hol gelach, op afstand gehouden moet worden.

Stilte kan beoefend worden door een individu. Zwijgen, stil zijn op eigen houtje. Nog indrukwekkender is de stilte in een groep. Een zaal vol met mensen die zwijgen, drukt veel zwaarder op de trommel­vliezen dan een overdaad aan geluid.

Een doodse stilte is misschien nog wel het ergste. Zeker als zij beoefend wordt door levende mensen. Partners die samen aan tafel zitten, maar elkaar letterlijk niets meer te vertellen hebben.

Over stilte kun je boeken volschrijven. Je kunt er veel over zeggen. Maar het is nog maar helemaal de vraag of je daarmee de kern raakt. Of je het wezen van dat wat stilte is echt recht verwoordt.

Plezant

Stilte wordt in onze genotscultuur door veel mensen gezien als iets waarvan je moet genieten. Het is fijn. Plezant. Je hebt er iets aan. Maar zij die zo gemakkelijk en lichtzinnig over stilte praten, hebben haar waarschijnlijk nooit echt ondergaan. Of, beter gezegd: beoefend. Want stil zijn is een vak. Dat moet je leren.

Ieder begin, ook dat van stil-zijn, is moeilijk. Wie wil voelen hoe moeilijk, moet op 4 mei, als Nederland de doden herdenkt, de gevoelscamera maar eens eerlijk naar binnen richten. Niet zelden overheerst tijdens de stille seconden maar één vraag: wanneer klinkt het signaal dat het voorbij is? Een duidelijker teken dat het moeilijk en soms zelfs onmogelijk is om stilte te ondergaan, te beleven, is er eigenlijk niet. Stilte als platform om weer in de drukte te kunnen springen.

Want stil zijn, doet iets met een mens. En zeker in het begin is dat zelden iets positiefs. Tijdens de stilte borrelt dat op in de gedachten wat tijdens de drukte weggedrukt wordt. Tal van gedachten drijven voorbij en steeds is er de neiging om bij die voorbijkomende gedachten aan boord te springen. De kunst is echter om ze voorbij te laten varen. Ze te zien, te groeten en te laten gaan. Alsof het zuurstofbellen in het water zijn. Alleen dan kan de stilte doordringen in de diepere lagen van de geest en zo op een wonderlijke manier ruimte scheppen in het hoofd.

Zen

En dan ben je dus bij zen en boeddhisme, zegt een christelijke criticus. Want een stilte die niet gevuld is, wordt geannexeerd door machten en krachten die niet-Bijbels zijn.

Dat kan, maar het hoeft niet. Want waarom zou stilte exclusief aan het boeddhisme gelinkt moeten worden? Waarom zouden christenen zich kernbegrippen van het christelijk geloof laten afpakken en ze exclusief laten labelen door niet-christelijke godsdiensten? Is dat soms, misschien onbewust, ook angst voor de stilte? Want als het fout is, onchristelijk, hoeven we er niks mee. Het is veel makkelijker om iets wat fout is te bestrijden en weg te houden, dan iets wat moeilijk is maar goed en nodig te ondergaan.

Stilte hoort principieel bij het christelijk geloof. Niet voor niets is de stilte zo belangrijk geworden in de christelijke monastieke traditie. God openbaart Zich aan Elia in het suizen van een zachte stilte. Niet in onweer, aardbeving of vuur. Niet in het tumult, maar in de stilte laat God Elia zien wie Hij is.

Het christendom is een religie van het Woord. Daarin onderscheidt het zich nadrukkelijk van andere religies. Maar dat Woord heeft wel een bedding: stilte. De stilte op zich is de kern noch het doel van het christendom. In de stilte gebeurt er iets. Klinkt het Woord van Iemand. Iemand met een naam. Dé Naam. Onuitsprekelijk: JHWH. Maar ook van Hem, Die luistert naar de naam Jezus.

Zou veel van het religieuze lawaai, het gebabbel en gebrabbel, uit welke vrijzinnige of orthodoxe hoek dan ook, eigenlijk niet tot doel hebben om de stilte op afstand te houden? Omdat pas als wij stil zijn, God aan het woord kan komen? En omdat dan ook duidelijk wordt dat het christendom geen kunstig opgetuigd systeem heeft als fundament, maar draait om een Persoon. Het gaat in de Bijbel niet om iets, maar om Iemand. Een Persoon Die in de schaamtevolle stilte van het paradijs toch weer contact zoekt en roept: „Adam, waar ben je?”

Psychologie

Er is een link tussen stilte en religie. Er is ook een link tussen stilte en psychologie. Juist in stilte, in reflectie, kunnen dingen die ooit niet goed gingen, verwerkt worden.

Stilte heeft alles te maken met voelen. Juist in de stilte nader je het gevoel. Misschien dat stilte daarom ook wel zo griezelig is. Omdat je in de buurt komt van dingen die je misschien helemaal niet meer onder ogen wilt zien, of onder ogen wilt komen. Die je al jaren niet hebt willen voelen. Omdat ze pijn doen. Bijna ondraaglijk veel soms. Maar verteren van pijnlijke gevoelens vereist juist dat je met die gevoelens geconfronteerd wordt. Je zult ze recht in de ogen moeten zien. Alleen dan kunnen ze hun macht verliezen en druipen ze af als een hond, met de staart tussen de benen.

Metriek stelsel

Stilte heeft te maken met tijd. Alleen langs de meetlat van de tijd kan stilte gemeten worden. Alleen zo wordt stilte omgezet in de gangbare valuta van onze maatschappij.

Maar hoe exact dat meten ook lijkt, het blijft oppervlakkig en het zegt niets over het gevoel dat er was bij of in de stilte. Daarvoor hebben we in onze vernuftige maatschappij nog steeds geen woorden, laat staan een metriek stelsel kunnen ontwikkelen.

Misschien dat daarom stilte wel zo’n vreemde eend is in de bijt van de tijd. Omdat ze probeert heen te reiken over de scheidslijn die er is tussen tijd en eeuwigheid. Maar hoe we ook ons best doen, die scheidslijn blijft. Omdat we tijdelijk zijn en leven aan deze kant van de tijd.

Als God niet had gesproken, het leven zou ondraaglijk zijn. Maar juist omdat hij het Woord nám in het paradijs en het Woord gáf in Bethlehem is er aan deze kant van de tijd maar één echte lofzang: stilheid.

Meer lezen over spiritualiteit en stil zijn

Tijdens de Maand van de Spiritualiteit worden er tal van activiteiten georganiseerd en verschijnen er diverse publicaties. Op de website maandvandespiritualiteit.nl is het allemaal te vinden.

Enige tijd geleden schreef „stiltetrainer” Mirjam van der Vegt het notitieboek ”Stille momenten”. Het notitieboekje volgde op het boek ”Koester je hart. 40 stiltetips voor je leven” (uitg. Boeken­centrum, 96 blz., 6,95 euro). In het boekje is er, naast de diverse doordenkertjes over stilte, genoeg ruimte om zelf notities te maken om zo „de stilte langer vast te houden.”

Christentherapeut en personal coach, zoals ze zichzelf noemt, Carianne Ros-van Dok schrijft in haar boek onder de titel ”Rust. In drie maanden minder stress in je leven” ook over het belang van de stilte (uitg. Buijten & Schipperheijn, 380 blz., 16,90 euro). In het lijvige boek worden tal van onderwerpen die met stress te maken hebben beschreven. Alles onder het thema: ”Ontstressen begint met liefhebben”.