Dat bleek gisteren tijdens een conferentie in het Belgische Leuven over Bijbelvertalingen in de landstaal. De driedaagse bijeenkomst, mede georganiseerd door het Nederlands Bijbelgenootschap, Refo500 en de Vrije Universiteit in Amsterdam, trok zo’n honderd wetenschappers uit heel Europa.

Wat opvalt is dat vooral Luthers vertaling een inspiratiebron vormde voor vele andere Bijbelvertalers in de zestiende eeuw. Ze gebruikten die zelfs als basis voor hun eigen vertaling: de Engelse Coverdalevertaling van 1535, deels en indirect de Nederlandse vertaling die in 1556 in Emden verscheen, en de Kroatische vertaling van 1562/63.

Calvinistische patriarch

In Oost-Europa bevonden zich al kort na 1517 protestantse gemeenschappen, zoals in Polen, Kroatië en Roemenië. Een heel interessante persoon in die regio was, een eeuw later, de oosters-orthodoxe patriarch Cyrillus Lucaris van Constantinopel, die mede door contacten via de Nederlandse ambassadeur Cornelis van Hagen calvinistische opvattingen had. Hij liet zelfs de Bijbel uit het Oudgrieks in modern Grieks vertalen, een gereformeerde geloofsbelijdenis opstellen én een Griekse drukkerij oprichten om gereformeerde lectuur te verspreiden.

De Orthodoxe Kerk waardeerde de calvinistische sympathieën van de patriarch niet en veroordeelde hem in 1638 vanwege zijn calvinistische geloofsbelijdenis, het vertalen van de Bijbel voor leken en het verwerpen van de apocriefe boeken.

Statenvertaling

Ook drukkers van protestantse Bijbelvertalingen in rooms-katholieke gebieden liepen gevaar voor hun leven. Jacob van Liesvelt werd in 1545 in Antwerpen onthoofd omdat hij boeken publiceerde zonder toestemming van de staat. Wim François, onderzoeker aan de Katholieke Universiteit Leuven, stelde de vraag wat daarvan precies de reden is geweest: werd Jacob van Liesvelt verdacht van protestantse ideeën –„redding komt alleen door Christus”– of is dat een mythe die later verzonnen is?

Dirk van Miert (Huygens Instituut, Den Haag) hield een spannend betoog over de Statenvertaling. Hij beweerde dat de Statenvertalers de autoriteit van de Schrift hebben ondermijnd door in de vertaling en de kanttekeningen calvinistische keuzes te maken. Als voorbeelden noemde hij 1 Johannes 5:7-8, het zogenoemde Comma Johanneum, en Jakobus 2:21.

Bij de Johannestekst zijn zeven uitgebreide kanttekeningen nodig om de tekst over de drie-eenheid uit te leggen. Deze kanttekeningen kwamen overigens pas tot stand na veel interne discussie tussen vertalers en revisoren. Dit blijkt uit het enige exemplaar dat nog over is van de opmerkingen van de revisoren bij de eerste versie van de vertaling van het Nieuwe Testament. Deze zogeheten ”Autographa” ligt in het Utrechts Archief en bevat een schat aan informatie over het vertaalproces. Een officiële uitgave van deze Autographa zou een geweldige stimulans geven aan het onderzoek naar de totstandkoming van de Statenvertaling.

Voor Jakobus 2:23, een tekst die gaat over de rechtvaardiging door de werken, hadden de Statenvertalers veel woorden nodig om uit te leggen dat deze tekst in harmonie is met de leer van de rechtvaardiging door het geloof alleen.

Het werd de langste kanttekening in de Statenbijbel.

Eigen theologie

Van Mierts conclusie is dat de Statenvertalers teveel hun eigen theologie in de vertaling en noten hebben verwerkt en daarmee het gezag van de Bijbel hebben ondermijnd. Je kunt je afvragen of er niet in elke vertaling een bepaalde theologie doorklinkt. De Statenvertalers hebben hun keuzes in ieder geval expliciet gemaakt.

De auteur doet driemaal verslag van een conferentie in Leuven, van donderdag tot vandaag, over Bijbelvertalingen in de landstaal in relatie tot religieuze hervorming. Vandaag deel 2.