Niet eerder kwam een zo omvangrijke fraudezaak binnen de universitaire wereld openbaar. Drie commissies doken erin en concludeerden deze week dat Stapel in minstens 55 van de 130 onderzochte artikelen van zijn hand bewust heeft gesjoemeld met experimenten, gegevens, feiten en data. Alle resultaten van zijn onderzoeken pasten altijd precies in zijn droom. „Ik heb een wereld gecreëerd waarin nauwelijks iets mislukte en alles een inzichtelijk succes was”, biecht de gewezen hoogleraar in zijn eigen verklaring op. Hoe hij zo ver kon komen? Stapel: „Ik dacht dat ik iedereen hier een plezier mee deed. Dat ik mensen hielp.”

De zaak-Stapel is allereerst een persoonlijk drama. Door jarenlang welbewust te knoeien heeft hij zich als wetenschapper voorgoed ongeschikt gemaakt. Ook zijn integriteit als persoon heeft een enorme deuk opgelopen. Het resultaat is „verdriet, schaamte en zelfverwijt”, schrijft Stapel. Dat hij professionele hulp heeft gezocht om het drama te verwerken, is verstandig. Dat hij er een boek over heeft geschreven „met mijn verhaal” roept vragen op. Had Stapel na alles wat er over hem bekend is geworden, niet beter zijn omstreden pen een poosje kunnen laten rusten?

De kwestie-Stapel is ook een drama voor de wetenschap. Logisch dat de vraag rijst: Zijn wetenschappers nog wel te vertrouwen? Soms niet, dat is gebleken. Na Stapel zijn er nieuwe gevallen van fraude ontdekt. Elk geval is er één te veel, maar het blijven gelukkig incidenten. Er is geen enkele reden te veronderstellen dat de hele universitaire onderzoekswereld vergeven is van list en bedrog.

Terecht wijzen de drie commissies er in hun eindrapporten op dat directe collega’s van Stapel de fraude mede mogelijk hebben gemaakt. Hoewel zij er niet actief aan hebben bijgedragen, ontbrak het hun aan een kritische instelling waardoor Stapel zijn dubieuze onderzoeken kon voortzetten en er prutartikelen over kon schrijven. Dat is kwalijk. Wetenschap bestaat bij de gratie van de tegenspraak, is een gulden regel. Die tegenspraak ontbrak ten enenmale bij Stapels collega’s. Dat uitgerekend drie promovendi wel aan de bel trokken, is een beschamend voorbeeld.

De vraag die rest: Hoe verder? De veertien universiteiten maakten eerder dit jaar op eigen initiatief een actieplan om scherper op te treden tegen wetenschappelijke fraude. Ze hebben in een gezamenlijk document exact omschreven om welk soort overtredingen het gaat. Bovendien worden onderzoekers, promovendi en studenten meer dan voorheen gewezen op de eisen van integere wetenschapsbeoefening. Ook hebben de universiteiten de drempel om fraude te melden, verlaagd. Dat zijn zinvolle acties. Zo bezien is de kwestie-Stapel een kromme stok die een rechte slag geeft.