Herwaardering voor vergeten grootheid J. G. Bastiaans
In zijn tijd was J. G. Bastiaans als organist van de Haarlemse Bavo een beroemdheid. Tegenwoordig kennen we hem alleen nog als componist van een aantal bekende melodieën. Daar komt dit jaar, twee eeuwen na zijn geboorte, echter verandering in.
Johannes Gijsbertus Bastiaans, geboren in 1812 in Wilp (bij Deventer) en overleden in 1875 in Haarlem. Hij staat bekend als componist van melodieën die nog altijd gezongen worden, waaronder ”Beveel gerust uw wegen”, ”Daar is uit ’s werelds duist’re wolken”, ”De Heer is mijn Herder” en ”Ontwaak, gij die slaapt”.
Maar in zijn tijd, de tweede helft van de 19e eeuw, maakte hij naam op vele terreinen van het Nederlandse muziekleven: als concertorganist, als oprichter van Bachverenigingen, als contrabassist in een Amsterdams beroepsorkest, als schrijver van muziektheoretische boeken, als docent aan de Toonkunstmuziekschool in Amsterdam, als stadsbeiaardier en -organist van Haarlem. En niet in de laatste plaats: als schrijver van talrijke composities: orgelwerken, cantates en andere koorstukken, Lieder ohne Worte voor piano, kamermuziek, liederen. Kortom, een grote in het Nederlandse muziekleven. Maar na zijn overlijden in de vergetelheid geraakt.
Magistraal
Frank van Wijk (1964) uit het Noord-Hollandse Bergen, organist in zijn woonplaats, beheerder van het Müllerorgel in de Alkmaarse Kapelkerk en tweede organist van de Grote Kerk in Alkmaar, is al jaren geboeid door de muziek van Bastiaans. „Toen ik 18 was, beluisterde ik de lp van Herman van Vliet met werken van Bastiaans, in 1981 opgenomen in de Haarlemse Bavo. Vooral de grote Fantasiesonate over ”Jesu, meine Freude” bleef bij me hangen. Wat een magistraal stuk!”
Toen Van Wijk later voor zijn concertpraktijk op zoek ging naar de muziek van Bastiaans, bleek die nergens beschikbaar te zijn. „Ook bij concerten in het buitenland komt regelmatig de vraag of ik Nederlandse muziek wil programmeren, maar dan een keer geen Sweelinck, zeker als het orgel zich er niet voor leent. Dan ga je zoeken naar muziek van andere belangrijke Nederlandse organisten, zoals Havingha, Hurlebusch, Lustig, Ruppe en Samuel de Lange. Maar de muziek van Bastiaans vormde een blinde vlek. Van hem is tijdens zijn leven slechts één bundel orgelmuziek uitgegeven: ”6 Orgelstukken”, in 1841.”
Inmiddels wist Van Wijk via de Bastiaansbiografie van Jan ten Bokum uit 1971 wel dat de Haarlemse organist heel wat gecomponeerd had. Maar waar was al die muziek gebleven? „Ik kwam erachter dat een deel in de Toonkunst-Bibliotheek in Amsterdam ligt, terwijl een ander deel zich bevindt in het Nederlands Muziek Instituut in Den Haag.”
Van Wijk liet kopieën van de manuscripten komen en viel van de ene verbazing in de andere. „Ik kreeg volslagen onbekende muziek in handen, die van grote kwaliteit bleek te zijn. Vijf grote orgelsonates, preludes, fuga’s, koraalbewerkingen bij psalmen, gezangen en Duitse liederen, transcripties van werken van Bach en Schumann, cantates, noem maar op. Als klap op de vuurpijl: een Groot praeludium en fuga over Psalm 98 voor orgel vierhandig en een koperblazersensemble. Een groots werk.”
Dat laatste voerde Van Wijk in de zomer van 2009 in de Grote Kerk van Alkmaar voor het eerst weer uit. Het werd de aanzet voor de uitgave van een groot deel van Bastiaans oeuvre bij Donemus, onderdeel van Muziek Centrum Nederland (MCN). „In totaal verschijnen er dit jaar 32 delen bladmuziek, waarvan 14 met orgelwerken. Het grootste deel is inmiddels uitgekomen, alleen een paar deeltjes met vocale muziek staan nog op stapel. Die moeten dit jaar nog verschijnen, want nú is het Bastiaansjaar.”
Mendelssohn
Hoe typeert Van Wijk de muziek van de Haarlemse componist, die ooit als horlogemaker begon? „Bastiaans studeerde van 1836 tot 1838 in Duitsland, onder andere in Leipzig bij Mendelssohn. Hij wordt daarom wel gezien als een Mendelssohn-epigoon. En natuurlijk, de invloed van deze Duitse componist is zeker merkbaar. Neem de Fantasiesonate over ”Jesu, meine Freude”. Sommige passages doen sterk denken aan bijvoorbeeld Mendelssohns Zesde Sonate. Maar Bastiaans was ook heel origineel, een kind van zijn tijd. Vooral bij de grote orgelwerken gaat het om zeer dramatische, romantische muziek, die heel degelijk is gecomponeerd. Daarin staat Bastiaans echt op dezelfde hoogte als Mendelssohn.”
Bij muziek voor kerkelijke doeleinden hanteerde Bastiaans andere criteria. „Zijn kleinere koraalbewerkingen zijn duidelijk meer ingehouden van karakter, een beetje deftig. Maar in de grote werken die hij met het oog op concerten schreef, ging hij helemaal los. Neem het vierhandige Groot praeludium en fuga over Psalm 98, dat afsluit met een virtuoze dubbelfuga voor twee organisten, vijf koperblazers en pauken. Dat schreef hij in 1840 voor een prijsvraag van de Maatschappij tot Bevordering der Toonkunst. Hij stuurde het stuk ook naar Mendelssohn in Leipzig, die een brief terugzond waarin hij schreef zeer ingenomen te zijn met het werk. Vervolgens voerde Bastiaans het op allerlei concerten uit, waaronder in de Grote Kerk in Alkmaar.”
Blijft de vraag waarom zo’n groot musicus na zijn dood vergeten werd. Van Wijk: „Bastiaans moet een zeer bescheiden man geweest zijn. Hij heeft zich niet ingezet voor de uitgave van zijn muziek. Hij was geen figuur die zichzelf omhoog wilde werken. Daarbij komt dat hij meer bezig was met uitgaven op didactisch vlak, zoals koraalboeken bij de gezangenbundel en muziektheoretische werken. Verder hield hij zich ook bezig met bijvoorbeeld wis- en natuurkunde en filosofie. Kortom, een heel breed georiënteerde figuur.”
De „vergeten grootheid” kan heden ten dage wel weer op belangstelling rekenen. „Net als bij Mendelssohn, die weliswaar bepaald niet vergeten was, maar wiens muziek ook een ware revival heeft doorgemaakt. In Nederland moeten we met mannen als Bastiaans een inhaalslag maken. Maar de reacties op ons uitgaveproject zijn in ieder geval heel positief. Dat is veelbelovend.”
Zie www.mcn.nl voor de uitgaven van Donemus.
Bastiaans-lp op cd
Organist Herman van Vliet was in 1981 de eerste die een hele langspeelplaat volspeelde met werken van J. G. Bastiaans. De opnamen, gemaakt in de Bavokerk in Haarlem, zijn deze maand door Festivo (6962392) opnieuw op cd uitgebracht. Tevens staan op de cd twee andere stukken van Bastiaans, die Van Vliet in Oudewater (1979) en Hasselt (2012) uitvoerde.
Woensdagmiddag 31 oktober wordt de cd in Zutphen aangeboden aan Jan ten Bokum, die in 1971 promoveerde op een biografie over Bastiaans. Ten Bokum zal in dat kader een lezing houden over de betekenis van Bastiaans voor het Nederlandse muziekleven in de 19e eeuw. Locatie: St.-Elisabethzaal, Geweldigershoek 39, Zutphen. Aanvang: 14.00 uur. Toegang vrij.
Beluister fragmenten van de Bastiaans-cd.
