Intussen leggen overheid en bedrijfsleven de ene na de andere database aan, die ze volstoppen met onze gegevens. Maar hebben ze er ook greep op?

Ron Kowsoleea gaat de deur niet meer uit. Een oud-klasgenoot ging met zijn identiteit aan de haal, en nu staat Kowsoleea als ongewenste vreemdeling en crimineel in de systemen van politie en justitie. Hij wordt meer dan eens gecontroleerd en aangehouden. Voor delicten die hij niet heeft gepleegd.

Politie en justitie slagen er niet in hun databases op te schonen, ook niet nadat de rechter en daarna de Nationale ombudsman zich met de zaak bemoeien. Nu loopt Kowsoleea bij een psychiater en dreigt zijn bedrijf failliet te gaan. Zijn foute risicoprofiel maakt zijn leven tot een martelgang.

Het is een pakkende binnen­komer waarmee onderzoeksjournalist Dimitri Tokmetzis zijn boek ”De digitale schaduw” opent. Daarin beschrijft hij hoe digitale profielen steeds meer invloed krijgen op ons leven. We leven midden in een informatierevolutie, waarin overheid en bedrijfsleven over elkaar heen buitelen om zo snel en zo veel mogelijk informatie over burgers te verzamelen.

Critici richten hun pijlen daarbij vaak op de manier waaróp die gegevens worden vergaard en vastgelegd. Tokmetzis probeert in z’n boek verder te gaan. Waarom wil de overheid zo veel weten? Wat doet ze met die enorme hoeveelheid data? Wie kan er allemaal bij? En heeft de burger zélf nog wel greep op zijn ”digitale schaduw”?

Tokmetzis schetst met zijn tocht langs elektronisch patiënten­dossier, elektronisch kinddossier, verwijsindexen, rekeningrijden, cameratoezicht en tal van andere profilerings- en surveillance­methoden een weinig rooskleurig beeld. Natuurlijk, al die prachtige systemen zijn ontworpen ten dienste van de burger, of toch in elk geval voor zijn eigen veiligheid.

Helaas is de praktijk anders. De gegevens in al die verschillende databases zijn soms onvolledig of verouderd en soms simpelweg onjuist. Ze worden verkeerd geïnterpreteerd of over het hoofd gezien, soms gestolen of misbruikt. Kowsoleea ondervond aan den lijve welke verstrekkende gevolgen dat kan hebben.

Intussen dreigt de informatie­revolutie vooral de overheid boven het hoofd te groeien. Ze verliest niet alleen haar greep op de enorme informatiestroom, ze gebruikt de gegevens ook anders dan bedoeld. Dienstverlening heeft plaatsgemaakt voor profilering en risicobeheersing.

Tokmetzis toont in zijn boek aan dat burgers steeds vaker op basis van een profiel worden behandeld. Die profielen bepalen niet alleen of we ergens wel of niet mogen komen, of we ons kunnen verzekeren en tegen welke voorwaarden, of we commerciële diensten kunnen afnemen en tegen welke prijs. Profielen worden vooral ingezet om in te schatten of iemand een potentieel risico vormt of loopt.

Daarbij doet de auteur een opmerkelijke en tegelijk scherpe constatering. Waar komt die drang tot profilering en risicobeheersing nu eigenlijk vandaan? Al dat meten, weten en voorspellen vindt z’n oorsprong in de veronderstelling dat we de werkelijkheid kunnen veranderen, schrijft de auteur. „Dat we het leven van mensen kunnen sturen voordat er schade is aangericht of verlies is geleden. Dat het leven maakbaar is.”

Ondanks dat er vaak lacherig over wordt gedaan, is de maakbaarheidsgedachte springlevend. „Eén ongeluk is vaak al genoeg om complete volgsystemen, elektronische dossiers of profilerings­systemen uit de grond te stampen.”

We zullen moeten accepteren dat een zekere mate van pech bij het leven hoort, dat ongelukken in een klein hoekje zitten en het leven onvoorspelbaar en soms gevaarlijk is, zegt Tokmetzis. „Een mens is meer dan een verzameling statistieken en risicofactoren, meer dan een object van goed­bedoeld beleid en zorgzame interventies, meer dan een profiel, categorie, winstkans of kostenpost. Het leven laat zich niet in deterministische mallen klemmen.”

En de burger? Die heeft doorgaans geen enkel idee hoe zijn digitale schaduw eruitziet, laat staan dat hij er greep op heeft. Terwijl zijn profiel rechtstreeks van invloed is op zijn levens­kansen. Tokmetzis schrijft een sterk boek dat de vinger legt bij een heleboel zere plekken. Hij doet terecht de oproep om de burger de controle over zijn eigen digitale schaduw weer terug te geven. Maar of dat voldoende is om de informatiestorm te stillen?

Boekgegevens

De digitale schaduw. Hoe het verlies van privacy en de opkomst van digitale profielen uw leven beïnvloeden, Dimitri Tokmetzis;
uitg. Het Spectrum, Houten, 2012; ISBN 978 90 0030 634 3; 220 blz.; € 14,95.