Eigenlijk zou iedere bezoeker van het kloostermuseum in Aduard ook het voormalige complex van Haina eens moeten bekijken. Dat klooster heeft veel meer de tijd doorstaan dan dat in Aduard, waarvan slechts de ziekenboeg resteert. Haina kreeg een tweede leven als psychiatrische inrichting. Wie hier rondloopt kan zich goed voorstellen wat het kloosterleven van de cisterciënzers in de praktijk inhield.

Precies zo’n gemeenschap heeft ooit in Aduard bestaan. Het St.-Bernardusklooster stond in zijn bloeitijd –de late middeleeuwen– bekend als een toonaangevend cisterciënzer klooster dat niet onderdeed voor dat van Haina.

Elk cisterciënzer klooster vormde een dorp op zichzelf. Dit had alles te maken met de gedachte dat men zijn leven, ver van de bewoonde wereld, in de onherbergzaamheid van de natuur, aan God wilde wijden zonder van anderen afhankelijk te zijn.

Ziekenzaal

In het kloostermuseum van Aduard is aan het Bernardusklooster een tentoonstelling gewijd die de restauratiegeschiedenis van de voormalige ziekenzaal laat zien, het enige gebouw dat van het oorspronkelijke kloostercomplex is bewaard gebleven. Sinds de Reformatie is de zaal in gebruik als hervormde kerk.

De expositie geeft een uitstekend beeld van het voormalige complex, dat ommuurd was om indringers buiten te houden. Aan de hand van oude afbeeldingen, archeologische opgravingen, oude bronnen en vergelijking met andere cisterciënzer abdijen wordt duidelijk gemaakt dat het klooster van Aduard van groot belang is geweest voor het geestelijke leven van die tijd. De kloosterkerk was qua grootte zelfs vergelijkbaar met de Martinikerk in Groningen.

In het kloostermuseum is een maquette te zien die de omvang en het belang van dit klooster aangeeft. De latere rector van de Groningse universiteit Ubbo Emmius (1547-1625), heeft beschreven hoe het klooster eruitzag nadat de laatste bewoners het complex in 1594 hadden verlaten. Hij had even goed een beschrijving van Haina kunnen geven, want de kloosters zijn te beschouwen als tweelingbroers.

Onherbergzaam

Bij de cisterciënzer kloosters verrezen indrukwekkende, monumentale kerken. Honderden kloosterlingen konden hier terecht om dagelijks tot God te bidden en zich in de liturgie, in de Schriftlezing, in het gebed en in de studie te richten op God. Hiervoor waren een goede organisatie en andere gunstige randvoorwaarden onontbeerlijk.

In het ‘lege’ Europa van de middeleeuwen was het geen probleem om in een onherbergzaam gebied enkele tientallen hectaren grond geschikt te maken voor de landbouw, zodat de kloostergemeenschap van voedsel kon worden voorzien. Ook was het geen probleem om met voorraadschuren een soort enclave te vormen in wat wij nu zouden typeren als niemandsland. Er was alleen een grote mate van doorzettingsvermogen nodig om dit allemaal voor elkaar te krijgen terwijl het klooster nog in opbouw was. Onder uiterst primitieve omstandigheden en met de nodige ontberingen moest men dan het hoofd boven water zien te houden.

Dat men bij de bouw van deze kloosters tot grote bouwkundige prestaties kwam, laten de honderden cisterciënzer abdijen in heel Europa zien.

Steengroeve

Met de komst van de Reformatie in 1594 verloor het immense gebouwencomplex zijn functie en kwam het leeg te staan. Het klinkt onwaarschijnlijk, maar het gebeurde toch: het klooster werd geseculariseerd (onder het beheer van de wereldlijke overheid gebracht) en tot ‘steengroeve’ gemaakt. De monumentale hoofdkerk werd afgebroken, de voorraadschuren verdwenen. Wat restte was de ziekenzaal.

Van de stenen werden kleine huizen in de omgeving gebouwd. In een ervan is tegenwoordig het kloostermuseum gevestigd. Deze huizen vormen samen de historische kern van het huidige dorp Aduard.

Redelijk intact

De gespaard gebleven ziekenzaal ging de geschiedenis in als kerk en als school. De ziekenzaal was kennelijk redelijk intact gebleven, want vooralsnog waren er geen ingrijpende verbouwingen nodig. In 1620 werd er wat metsel- en pleisterwerk verricht en in 1645 maakte de aannemer Arent Jansen enkele banken voor de kerk.

Grotere ingrepen hadden plaats onder het bewind van heer Evert Joost Lewe van Aduard. In 1723 besloot deze de kerk aan te passen aan de smaak van zijn tijd. Het gebouw werd een soort hofkapel in Lodewijk XIV-stijl. Dat voor deze vernieuwde kerkruimte allerlei aanpassingen nodig waren die veel afbreuk deden aan het oorspronkelijke gebouw, mag duidelijk zijn. Als voorbeelden kunnen worden genoemd het veranderen van de spitsbogen in rondbogen, het aanbrengen van een verlaagd stucplafond, het wegmoffelen van de oorspronkelijke baksteendecoraties achter stucwerk en de houtconstructies van plafond en dak. Van de middeleeuwse ziekenboeg was inmiddels niet veel meer te herkennen. Het gebouw had op deze manier meer weg van de kapel van Paleis Het Loo in Apeldoorn dan van een middeleeuwse ziekenzaal.

In 1907 was de staat van onderhoud van de voormalige ziekenzaal ver beneden peil. De inpandige school stond al zestien jaar leeg. Het was de hoogbejaarde bouwmeester en restaurateur Pierre Cuypers (1827-1921) die een kijkje kwam nemen in dit authentieke monument, dat er zeer slecht aan toe was. Onmiddellijk zag hij de grote cultuurhistorische waarde van dit gebouw en was er diep van onder de indruk. Zijn leerling architect Van Heeswijk kreeg de taak een goed restauratieplan op te stellen en tekeningen te maken voor het herstel van dit middeleeuwse bouwwerk.

De originele tekeningen zijn prachtig weergegeven in het boekje ”Van klooster tot kerk”. At Hof en Rudy Oosterhoff beschrijven daarin op beknopte wijze de geschiedenis van het klooster en gaan met name in op de restauratiegeschiedenis. De auteurs vestigen de aandacht op het unieke karakter van dit monument, maar ook op het historisch bewustzijn van Pierre Cuypers, die in het door hem ontworpen Rijksmuseum in Amsterdam een speciale zaal wijdde aan het klooster van Aduard, de zogenaamde Aduardzaal.

Cisterciënzer kloostercultuur

De cisterciënzer kloostercultuur maakte in Europa in de 12e en de 13e eeuw een sterke ontwikkeling door die gekenmerkt wordt door grote bouwactiviteiten en een rijk geestelijk leven. De cisterciënzer kloosterorde is ontstaan uit de benedictijner orde, genoemd naar haar stichter Benedictus van Nursia (480-547).

De cisterciënzer orde werd gesticht door Bernard van Clairvaux (1090-1153) en genoemd naar het moederklooster in Cîteaux in Frankrijk. De Latijnse naam voor Cîteaux, Cistercium, gaf aan waar de nieuwe orde vandaan kwam. De cisterciënzer orde was een reactie op de vervlakking die zich bij de benedictijner orde voordeed. Daarnaast was het een pioniersorde; de monniken vestigden zich in onherbergzame streken en waren bereid om ontberingen te lijden. Dit laatste verklaart onder meer waarom de cisterciënzers het onherbergzame koude noorden van Nederland uitkozen om een immens klooster te stichten, dat van Aduard. In dit klooster hebben de Groningse humanist Wessel Gansfoort (1419-1489), de legendarische abt Emo (ca. 1175-1237) en de vroeghumanistische geleerde Rudolf Agricola (1443-1485) hun sporen nagelaten. De laatste nam deel aan de zogenaamde Aduarder kring, een groep humanistisch ingestelde geleerden die samenkwam in het St.-Bernardusklooster.

Kloostercomplex in Haina

Wie de kloosterkerk in Haina betreedt wordt overweldigd door de schoonheid en de grootte van dit monumentale gebouw. De bezoeker ervaart iets van de rijke kloostercultuur die in honderden cisterciënzer gemeenschappen heeft bestaan. De kerk wordt sinds de Reformatie voor de protestantse eredienst gebruikt.

De kerk doet sterk denken aan de cisterciënzer abdijkerk in Alcobaca (Portugal) en staat op de Werelderfgoedlijst van Unesco. De kerk in Alcobaca is echter groter, omdat de abdij waarbij ze hoort nog rijker was dan die van Haina. Alcobaca werd rechtstreeks vanuit de abdij van Cîteaux in Frankrijk gesticht en door monniken uit Clairvaux bemand. Dat is in Haina niet gebeurd.

Qua ligging doet Haina denken aan het cisterciënzer klooster in Bebenhausen, ook in Duitsland. Beide kloosters liggen op een hoge heuvel aan het eind van een dal. Al van verre zijn de kloosters te zien in een omgeving die sinds hun stichting nauwelijks is veranderd.

Vergeleken met Bebenhausen is Haina wel veel groter en monumentaler. Met name de lengte en de hoogte van de kerk en de omvang van de omringende gebouwen zijn in Haina indrukwekkend.

Vroege Kerk, middeleeuwen, Reformatie

De voormalige ziekenboeg van Aduard zal voor menigeen een eyeopener zijn. De bezoeker van het museum krijgt er niet alleen uitleg over in het nabijgelegen museum, hij kan ook de kerk zelf bezichtigen met de deskundige toelichting van een gids. De omgeving van Aduard, het Groningse hogeland, is ook zeer de moeite waard.

De kloosterkerk van Haina is op eigen gelegenheid te bekijken. Haina is iets verder weg, maar dat heeft ook zijn voordelen. In Frankenau, enkele kilometers van het klooster, kan men genieten van de landelijke rust en van de culturele rijkdom van het Frankenland. Hier wordt duidelijk dat Europa beschikt over een indrukwekkende middeleeuwse kerkelijke cultuur, die de erfenis van de Vroege Kerk heeft overgebracht naar de Reformatie. Dat in dit proces kloosters in onbruik raakten was een onvermijdelijk gevolg. Dat deze kloosters werden afgebroken was niet onvermijdelijk, maar een keus.

Daar waar er geen sprake was van afbraak is van de middeleeuwse cultuur nog steeds iets zichtbaar. Daarom zal de bezoeker van het kloostercomplex in Haina zeker niet teleurgesteld worden, maar eerder verwonderd zijn. Verwonderd over een cultuur waarin ook de reformator Luther zich in geestelijke zin heeft ontwikkeld.

www.kloostermuseumaduard.nl www.kirche-haina.de