De taliban zijn slechts een symptoom in plaats van de oorzaak van alle ellende in Afghanistan, aldus Thomas Ruttig in een recente analyse van de 
toekomst van Afghanistan voor en na 2014 (”Sustainable Strategies for Afghanistan and the Region after 2014”, Aspen Institute, 2012). Als dat zo is, 
dan is versterking van het Afghaanse leger ook niet meer dan symptoom­bestrijding.

Volgens Ruttig is er in Afghanistan sprake van een verziekte samenleving waarvan de gevolgen tot in alle instellingen en structuren –leger en politie incluis– doorwerken. En juist daaraan is in al die jaren van westerse betrokkenheid nauwelijks iets gedaan.

Afghanistan is een land dat al meer dan dertig jaar etnisch, bestuurlijk en sociaal ernstig is gepolariseerd als gevolg van de burgeroorlog die uitbrak direct na de Sovjet-Russische terugtocht in 1989 (van 1979 tot 1989 was de Sovjet-Unie er de bezettende macht). De meerderheid van de bevolking is er nog altijd getraumatiseerd; wantrouwen en vrees zijn er diep in families en relaties doorgedrongen.

Aan die situatie is sinds 2001 weinig gedaan. Zo is het de internationale gemeenschap niet gelukt om de vele krijgsheren met hun milities –ontstaan tijdens de Sovjetbezetting en versterkt 
in de tijd van de burgeroorlog (van 1989 tot 1995)– te ontwapenen. Moedjahedien­milities zijn in plaats daarvan opgenomen in het nieuwe Afghaanse leger en in het politie­apparaat. Het gevolg: soldaat en agent zijn nog altijd meer trouw aan hun oude commandanten dan aan de staat of het nationale leger.

Goliag

Ernstiger is wellicht dat die invloed van krijgsheren tot diep in het Afghaanse bestuur en in de politiek is doorgedrongen, inclusief alle instellingen die daarbij horen, zoals ministeries en het parlement. In feite zijn de bestuurlijke instellingen van Afghanistan in handen gegeven van deze voormalige moedjahedienfacties, die, aldus Ruttig, in de bloedige jaren 90 –tijdens de burgeroorlog– hebben bewezen geen enkele interesse te hebben in de opbouw van een democratische samenleving. Een democratische rechtsstaat is juist een bedreiging van hun macht.

In VN-kringen rouleren in dit verband de termen Goliag: Government Offi­cials Linked to Illegal Armed Groups (ambtenaren die connecties hebben met gewapende bendes), en IAG: Illegal Armed Groups (gewapende bendes). Enkele jaren geleden werden zo’n 500 hooggeplaatste figuren binnen de Afghaanse regering als Goliag getypeerd. Maar liefst 80 procent van de huidige parlements­leden heeft banden met IAG’s.

Daar staat nauwelijks iets van een ”civil society”(burgerlijke samenleving) tegenover. Prodemocratische initiatieven worden tegengewerkt en politieke partijen –met een heus partij­programma– werden uitgesloten van verkiezingen.

Daar komt bij dat de internationale en vooral westerse inbreng vanaf de start in 2001 innerlijk tegenstrijdig was. Enerzijds moest het gaan om een humanitaire interventie –met de opbouw van een democratische samenleving en een rechtsstaat als doel– anderzijds moest het onder leiding van de VS toch vooral een antiterreuroperatie worden, gericht tegen al-Qaida en de taliban.

Met de introductie in 2010 van COIN (Counter­insurgency Strategy (groot­schalig plan van aanpak van guerilla’s)) door de Amerikanen, bedoeld om de oprukkende taliban een slag toe te brengen, werd die opbouwmissie zo goed als de nek omgedraaid. Zo werd het vreedzame werk van de PRT’s –de Provinciale Reconstructie Teams van ISAF– steeds meer onderdeel van de grimmige COIN-strategie.

Doormodderen

De bewapening van het Afghaanse leger en de politie in een land zonder burger­lijke samenleving, zonder politieke partijen, vrije media en zonder onafhankelijke rechtspraak, komt neer op een rámpscenario, aldus Ruttig.

Dat het land in relatieve vrede zal blijven doormodderen, is volgens hem een illusie, omdat de interne spanningen zich zullen blijven opstapelen, tot op het punt dat de bom barst.

Sommige waarnemers, zoals Stephen Biddle zijn optimistischer. Biddle ziet zijn model van ”delimited warlord rule”, van een krijgsheersamenleving, juist als een garantie voor stabiliteit. Waarbij de interne verdeeldheid als het ware erkend en geïnstitutionaliseerd wordt met behulp van onderlinge deals. Opmerkelijk is dat het vooral buitenlanders zijn die hiervoor voelen. De Afghanen zelf zien er een terugkeer in naar de tijd van de bloedige burgeroorlog. Ook het uiteenvallen van het land is voor de meeste Afghanen geen optie. De afgelopen honderd jaar is er wel degelijk iets van een gemeenschappelijk Afghaans besef ontstaan.

Enige hoop bieden de gedeelde economische belangen van de huidige leiders – bijvoorbeeld (en niet het minst) in de papaverteelt, maar ook vanwege buitenlandse geldstromen. De huidige toestand te laten ontaarden in een burgeroorlog zal deze elite om deze reden zwaar duperen. Maar het is een kwetsbaar evenwicht, vooral als na 2014 die geld­stromen gaan opdrogen en de spoeling dun wordt. Onderlinge rivaliteit en jaloezie tussen krijgsheren zouden dan al genoeg kunnen zijn om de boel alsnog te laten exploderen.