Volgens prof. Oldenhuis mogen persoonlijke overtuigingen niet overheersen, zeker niet in overheidsfuncties, waarbij de burger afhankelijk is van de overheid, zoals bij een notaris en een ambtenaar van de burgerlijke stand. Dit vormt volgens hem de kern van het probleem. Daarmee slaat hij een verkeerde weg in. De door hem genoemde notaris kan wel degelijk aangeven bezwaren te hebben tegen bepaalde handelingen, onder andere als hij gegronde redenen heeft om te weigeren. Dat is een open formulering, die op zijn minst ruimte biedt voor een zo zwaarwegend argument als een gewetensbezwaar, waarbij er sprake is van botsende grondrechten.

Datzelfde is aan de orde bij ambtenaren van de burgerlijke stand. Die mogen, zoals zelfs is vastgesteld bij de invoering van het zogenoemde homohuwelijk, weigeren om twee mensen van hetzelfde geslacht te trouwen. Dat dit volgens Oldenhuis niet kan, komt doordat hij de overheid vereenzelvigt met de ambtenaar van de burgerlijke stand. Op zich zit daar iets waars in, in die zin dat de ambtenaar de overheid vertegenwoordigt. Maar deze vereenzelviging kan natuurlijk nooit zo ver gaan dat heel het individu wordt opgeslokt door de overheid, inclusief zijn overtuigingen. Een ambtenaar is niet de zelf overheid, maar hij is als werknemer in dienst van die overheid.

Natuurlijk moet een overheidsdienaar primair de taak uitoefenen waartoe hij geroepen is. Maar dat betekent toch niet dat er nooit en te nimmer meer ruimte kan zijn voor een gewetensbezwaar? Waarin verschilt de ambtenaar dan van niet-ambtenaren, die als werknemer wel een gewetensbezwaar mogen hebben, zowel grondwettelijk als anderszins? Komen ambtenaren bepaalde grondrechten niet toe, die andere burgers wel toekomen? Impliceert het overheidsdienaar-zijn direct dat de grondwettelijke rechten van die ambtenaar worden ingeperkt? Dat kan niet waar zijn, want dat zou betekenen dat ambtenaren een soort tweederangsburgers zouden zijn.

Er is nog een aspect dat de aandacht vraagt. Als Oldenhuis gelijk heeft, zou er geen ruimte meer zijn voor de benoeming van ambtenaren met gewetensbezwaar tegen het sluiten van een huwelijk tussen twee mensen van hetzelfde geslacht. Dat is echter in strijd met artikel 3 van de Grondwet, dat stelt: „Alle Nederlanders zijn op gelijke voet in openbare dienst benoembaar.” Ook dit is een grondrecht.

Er staat bij dit grondrecht bovendien niet vermeld dat het bij wet begrensd kan worden. Bij sommige grondrechten wordt wel zo’n begrenzing genoemd, zoals bijvoorbeeld bij de vrijheid van godsdienst, waarbij staat: „behoudens ieders verantwoordelijkheid voor de wet.” En bij het kiesrecht staat genoteerd: „behoudens de bij de wet gestelde beperkingen en uitzonderingen.” In deze (en veel andere) gevallen kan het grondrecht worden beperkt door een formele wet. Artikel 3 over de benoembaarheid in openbare dienst kan echter niet bij wet worden beperkt. Met andere woorden, het is heel erg lastig in juridische zin om te bepalen dat bepaalde ambtenaren wel en bepaalde ambtenaren niet benoemd kunnen worden, al helemaal niet daar waar het gaat om hun overtuiging.

Wat is eigenlijk de reden dat men thans afwijkt van de parlementaire geschiedenis rond de Wet openstelling burgerlijk huwelijk, en het beleid dat in de jaren daarna is gevoerd? Er is geen juridische reden aan te wijzen! Het is emotiepolitiek en symboolpolitiek. En ook in juridische zin is er nergens een aanwijzing die ingrijpen (koerswijziging) noodzakelijk maakt. Bovendien, de gewetensbezwaarde ambtenaar maakt geen inbreuk op de rechten van anderen. In iedere gemeente kunnen alle huwelijken voltrokken worden. De overheid heeft daarvoor zorg te dragen, niet elke willekeurige ambtenaar.

De RMU heeft een oproep gedaan aan gewetensbezwaarde ambtenaren. In reactie daarop worden we geconfronteerd met schrijnende berichten. Het zal je maar gebeuren dat je dertig of veertig jaar (buitengewoon) ambtenaar van de burgerlijke stand bent. Al die jaren heb je de publieke zaak gediend en je gaven besteed ten nutte van je medemens. En dan word je plotseling weggezet als weigerambtenaar. Dat doet geen recht aan de inspanningen van deze mensen, aan hun positie en aan de gewetensvolle uitvoering van hun werkzaamheden. De kracht van de democratie is dat grondrechten kunnen schuren en botsen, en dat daarbij ruimte blijft bestaan voor overheidsdienaren met gewetensbezwaar.

De auteurs zijn respectievelijk manager dienstverlening en raad van bestuur bij de RMU.