De naam van het huis herinnert aan Robert Raikes (1736-1811), stichter van de beweging van zondagsscholen (oorspronkelijk Sabbath Schools). In de tuin van deze prachtig gerestaureerde patriciërswoning gaf Raikes de eerste zondagsschoollessen. Vandaag is het 200 jaar geleden dat hij overleed.

De tweede helft van de achttiende eeuw kenmerkte zich niet alleen door grote geestelijke herlevingen, maar ook door allerlei initiatieven tot christelijke filantropie. Mensen als John Howard, Hannah More en William Wilberforce zetten zich in de nadagen van de grote opwekkingsbewegingen ervoor in om slaven, gevangenen en armen betere leefomstandigheden te geven. Hun drijfveer kwam voort uit liefde tot de Heiland. Zij wilden in Zijn voetstappen gaan door mensen aan de rand van de samenleving hulp te bieden.

Tot deze categorie behoorde ook Robert Raikes. Net als William Wilberforce, die hij persoonlijk kende, behoorde hij tot de Anglicaanse Kerk. Het is opmerkelijk dat juist in deze staatskerk pioniers voor charitatieve activiteiten werden gevonden.

Raikes werd in 1736 in Gloucester geboren. Evenals Whitefield bezocht hij de kerk van St. Mary le Crypt en de gelijknamige parochieschool. Zijn vader was drukker en uitgever van een van de oudste kranten van het graafschap Gloucestershire. Robert volgde hem op en had een loopbaan in het verschiet die hem geen windeieren zou leggen. Maar het geldelijk genot bood hem geen rust. Hij had een bewogen hart en begon zich het lot van gevangenen aan te trekken. De Engelse gevangenissen stonden bekend om de zeer slechte leefomstandigheden.

Raikes kwam in contact met John Howard, die gevangenissen bezocht en ijverde voor betere omstandigheden voor de gevangenen. Raikes steunde hem daarbij met de middelen die hem ten dienste stonden. In 1768 plaatste hij in zijn Gloucester Journal een oproep om mensen op te roepen zich het lot van de gevangenen aan te trekken.

De sociale nood in Engeland was groot. Daarbij was de massa vervreemd van God, hoewel velen uit allerlei rangen door het werk van Wesley, Whitefield en andere opwekkingspredikers tot bekering kwamen.

Het armoedeprobleem raakte ook kinderen. Op een zondag liep Raikes door het park St. Catherine’s Meadows en zag hoe kinderen zich er als wildebrassen gedroegen. „Boeren en andere inwoners van steden en dorpen klagen dat zij aan hun eigendommen meer schade oplopen op zondag dan door de week”, noteerde hij. Hij hoorde echter dat dit hun enige vertier was, want de huizen waar zij woonden boden geen of weinig mogelijkheden voor hun spel. Ouders gingen veelal niet naar de kerk en lieten de kinderen aan hun lot over.

Zodoende rijpte het plan bij Raikes om een zondagsklas in het leven te roepen om kinderen onderwijs te geven. Het concept van de zondagsschool was niet helemaal nieuw; in Wales waren al jarenlang van dergelijke scholen, die niet alleen voor kinderen maar ook voor ouderen waren bedoeld. Griffith Jones (1684-1761) was de stichter van deze ”Circular Schools”, die zich van daaruit over het hele land hadden verspreid. Raikes hoorde ook van William King en Hannah Ball, die recent met zondagsscholen waren begonnen in Buckinghamshire. Zij waren ”Dissenters” (niet tot de staatskerk behorende kerkgenootschappen), die kinderen uit hun ”Chapels” zo godsdienstig onderricht wilden geven.

Raikes, die als leek binnen zijn kerk weinig kon uitrichten, sprak met Thomas Stock (1750-1803), hulpprediker uit een naburige gemeente, die recent met een vergelijkbare zondagsschool was gestart. De twee spraken af om vrouwen aan te zoeken die hen bij het lesgeven wilden helpen. Volgens de overlevering zette Raikes in zijn eigen woning een zondagsschool op. In juni 1780 begon hij een zondagsschool in zijn parochiekerk, de St. Mary le Crypt. Hij bezocht de deelnemende kinderen in hun ouderlijk huis, overhoorde de lessen, liet hen lezen en zorgde voor beloningen. Drie jaar daarna deed hij in zijn eigen krant verslag van wat hij met de ”Sunday Schools” had bereikt. Daarop kwamen veel reacties binnen. Ook andere kranten, zoals de European Magazine, besteedden aandacht aan zijn werk. Op die manier werd hij algemeen bekend, wat voor hem een grote bemoediging was. Raikes zag zijn zondagsscholen als een teken van de uitbreiding van Gods Koninkrijk op aarde. Hij schreef: „Laten we hopen dat de dag nadert dat de aarde vol zal zijn van kennis des Heeren gelijk de wateren de bodem der zee bedekken.”

De zondagsschoolbeweging groeide heel snel. Thomas Charles uit het plaatsje Bala begon in Wales met zulke scholen. Raikes vreesde wildgroei door allerlei particuliere initiatieven en pleitte voor kerkelijke leiding met betrekking tot de zondagsscholen. Enkele bisschoppen in de Anglicaanse Kerk steunden zijn werk. In Painswick in Gloucestershire bracht Raikes’ vriend Samuel Glasse de zondagsscholen onder de aandacht en vertelde dat inmiddels 200.000 kinderen in Engeland onderwijs ontvingen.

In 1785 stichtte Raikes met medewerking van William Fox uit Londen ”The Society for Promoting Sunday Schools throughout the British Dominions”. Met Kerst 1787 werd Raikes ontboden bij koningin Charlotte om over zijn werk te vertellen. De vorstin sprak daarop met de onderwijskundige Sarah Trimmer en zij startte in Old Brentford een zondagsschool op die binnen een jaar 300 kinderen telde.

Daarna nam het aantal scholen snel toe. In 1831 werden 1.250.000 kinderen op de zondagsscholen onderwezen. De bekende econoom Adam Smith, schrijver van ”The Wealth of Nations”, zei over het succes van de zondagsschoolbeweging: „Sinds de dagen van de apostelen heeft geen plan bewezen dat met zoveel eenvoud zulke veranderingen teweeg zijn te brengen.” Weldra kregen ook andere landen belangstelling voor het zondagsschoolwerk, zowel Angelsaksische landen als landen op het Europese continent.

In de loop van de jaren hield Raikes zich in Gloucester met allerlei filantropische activiteiten bezig. Hij wist te bereiken dat er een nieuw soort gevangenis werd geopend en was ook betrokken bij de stichting van een bejaardenhuis. Hij trok zich in 1802 terug uit het publieke leven.

Raikes overleed op 5 april 1811 en werd begraven in de kerk van St. Mary le Crypt, waar een beeltenis van hem en van zijn ouders te zien is. In Londen werd in 1880 eveneens een aandenken aan Raikes onthuld. Hij was weliswaar niet de stichter van de eerste zondagsschool, maar heeft er wel voor gezorgd dat het initiatief tot een landelijke beweging uitgroeide.

Zijn werk heeft ook internationale betekenis gehad, want niet alleen in de Angelsaksische wereld, maar ook bijvoorbeeld in Nederland zijn zondagsscholen nog steeds niet weg te denken uit het kerkelijk leven. Tegenwoordig is het evangeliserende karakter ervan wel op de achtergrond geraakt. Maar hoeveel ouderen zullen er zijn die de kerk de rug hebben toegekeerd, maar nu nog met waardering spreken over de zondagsschoolmeester of -juf uit hun jeugd? En veel van Gods kinderen die niet bij het Evangelie zijn opgevoed, ontvingen hun eerste geestelijke indrukken in de zondagsschoolklas.

Emotioneel advies werd tot zegen

Een Engelse muziekstudent stond op het punt om naar Napels te gaan en wilde ook afscheid nemen van Robert Raikes. Op de afgesproken ochtend klopte hij bij diens huis in Gloucester aan. Raikes werd erg emotioneel toen hij de jonge man zag en nam hem mee de grote tuin in. Hij wilde hem spreken op een plek waar niemand hen kon horen. Daar nam hij hem bij de hand en barstte in tranen uit. „O God! Wie ben ik dat U mij tot een instrument maakt om een ziel van de dood te redden? Ik heb vannacht een droom gehad, Charles, waarin mij verzekerd werd dat deze ontmoeting door toedoen van de hemel je tot eeuwige zegen zal zijn. Daarom wil ik je vragen om op weg naar je ouderlijk huis een boekwinkel binnen te gaan en daar ”Gilpin over de catechismus” te kopen. Trek je elke dag een halfuur terug en lees daaruit een gedeelte. Moge de Heere dit tot je eeuwig welzijn zegenen.” De student deed wat hem gevraagd was en getuigde jaren later dat het advies van Raikes niet tevergeefs was geweest.

De eerste zondagsschool in de tuin

Raikes nodigde enkele vrienden uit voor het ontbijt. Zij zaten in de kamer die aan de tuin grensde. Op een hoogte in de tuin stonden twee rijen stoelen. Raikes vertelde het gezelschap dat hier de eerste zondagsschool bijeenkwam. Een vrouw die tot de quakers behoorde (een christelijke groepering die zeer nauwgezet en eenvoudig leefde), berispte Raikes: „Vriend Raikes, als u wat uit liefde doet, hoeft uw rechterhand niet te weten wat uw linkerhand doet.” Zij vergat, zo verhaalt de anekdote, dat Christus ook gezegd heeft: „Laat uw licht voor de mensen schijnen, opdat zij uw goede werken ziende, uw Vader Die in de hemelen is verheerlijken.” Sinds die tijd werden quakers Raikes behulpzaam in het onderwijs van de armen.