Dat was –in bewoordingen van de Franse schrijver Eric-Emmanuel Schmitt– wat er gebeurde op 8 oktober 1908 in de Academie voor Beeldende Kunsten in Wenen. Een commissie van schilders, graveurs, tekenaars en architecten velde koudweg een oordeel over de toekomst van Adolf.

Schmitt stelde zich voor wat er zou zijn gebeurd als de uitslag anders was uitgevallen en schreef daar een roman over: ”Adolf H. Twee levens”. Daarin geeft hij Hitler een carrière als kunstschilder. „Hoe zou het zijn gegaan als de commissie Adolf Hitler op datzelfde ogenblik had toegelaten? Die minuut zou de loop van een mensenleven, maar ook de loop van de geschiedenis hebben veranderd. Hoe zou de twintigste eeuw eruit hebben gezien zonder nazisme? Zou er in een wereld waarin Adolf Hitler kunstschilder zou zijn geweest, een Tweede Wereldoorlog hebben plaatsgevonden met 55 miljoen slachtoffers, onder wie 6 miljoen Joden?”

Deze vragen doen direct denken aan een van Blaise Pascals bekendste ”Gedachten”: „Als de neus van Cleopatra korter was geweest, zou het hele aangezicht van de aarde zijn veranderd.” De Franse filosoof doelde op de impact van de schoonheid van de Egyptische koningin Cleopatra, die via relaties met de Romeinse keizers Julius Caesar en diens opvolger Marcus Antonius grote invloed op het wereldgebeuren had.

Wat als? Met deze vraag kun je eindeloos variëren. Een paar jaar geleden bogen zelfs serieuze wetenschappers zich over de kwestie. De geschiedenis werd op de snijtafel van de wetenschap gelegd. In de bundel ”Wat als”, samengesteld door de historicus R. Cowley, gaven historici ‘antwoord’ op uiteenlopende vragen: Wat als Napoleon in 1815 had gezegevierd bij Waterloo? Wat als Columbus wél in India was aangekomen?

De vraag is of het zin heeft om je over zulke vragen het hoofd te breken. Hoe aannemelijk de antwoorden ook zijn, ze kunnen immers niet anders dan speculatief zijn. Niemand zal ooit weten hoe de loop van de geschiedenis zich op een andere manier voltrokken zou hebben. Geschiedenis is geen wetenschap waarmee in een laboratorium valt te experimenteren, en alternatieve historische verhalen kunnen op geen enkele wijze worden getoetst.

Misschien ligt de aantrekkingskracht van zulke speculaties in het feit dat mensen graag dromen van een verloren paradijs. Het is fijn om grote ontsporingen uit het verleden ‘weg te denken’ en een betere afloop te verzinnen, zodat de wereld er wat prettiger uitziet. Bovendien is het intrigerend om te bedenken dat minuscule oorzaken soms enorme gevolgen kunnen hebben. De schrijfster Vonne van der Meer laat daar een mooi staaltje van zien in haar roman ”Ik verbind u door” – de vleugelslag van een vlinder kan een tornado veroorzaken. Kennelijk speelt de individuele mens een betekenisvolle rol in het wereldgebeuren. Dat is geruststellend; zijn bestaan is niet helemaal zinloos.

Toch is het bedrieglijk om de geschiedenis voor te stellen als een aaneenschakeling van oorzaken en gevolgen. Alsof elke historische gebeurtenis niet meer is dan een toevallige samenloop van omstandigheden. Daar zit zelfs een gevaarlijke kant aan. Want de menselijke verantwoordelijkheid raakt gemakkelijk bekneld tussen de ijzeren logica van oorzaak en gevolg. Kon Hitler het helpen dat hij op die beroerde achtste oktober van het jaar 1908 door de kunstacademie van Wenen werd afgewezen?

Tegelijk wordt met het herformuleren van de geschiedenis impliciet miskend dat deze van Hogerhand wordt geregisseerd. De geschiedenis loopt uit op het doel dat God met de mensheid heeft en is als zodanig dienstbaar aan de heilsgeschiedenis. Het spannende is dat juist daarin de menselijke verantwoordelijkheid ten volle telt.

Reageren aan scribent? beeldenstorm@refdag.nl