De eerste kerkhistoricus, Eusebius van Caesarea (ca. 263-339?), was vol lof over Origenes als Bijbelgeleerde en leraar. Origenes werkte in Alexandrië en Caesarea als Bijbelleraar, leraar in de filosofie en de theologie. In de tijd van de Romeinse keizer Decius werd Origenes slachtoffer van de vervolgingen. Hij werd gevangengenomen en gemarteld en stierf op 69-jarige leeftijd, waarschijnlijk aan de gevolgen van de folteringen.

In de zesde eeuw heeft de kerk hem als ketter veroordeeld, maar tegenwoordig is er volop belangstelling voor deze „experimentele” theoloog, zo stelt dr. Ledegang (1937) in zijn biografie van Origenes. Dr. Ledegang maakt deel uit van een internationaal gezelschap van Origenesspecialisten. Hij typeert de kerkvader als een duizendpoot, schrijver van de eerste christelijke dogmatiek (”Over de grondbeginselen”) en gezaghebbend exegeet (commentaren en preken). Origenes stond bekend vanwege zijn allegorische methode van Bijbeluitleg. Volgens hem stelt de „eenvoudige” gelovige zich tevreden met de letter van de Schrift, de „gevorderde” ontdekt de ziel ervan (de morele betekenis), en de „volmaakt” gelovige dringt door tot de geest van de Bijbel, de verborgen wijsheid Gods. Zo legde Origenes het Hooglied allegorisch uit met betrekking tot de verhouding tussen Christus en de kerk.

Origenes was ook een apologeet, zoals blijkt uit zijn polemiek tegen de heidense filosoof Celsus, die een aanval deed op het christendom. Voor Origenes was de filosofie een opstapje naar de theologie, een hulpmiddel om de Bijbel beter te verstaan. Hij maakte royaal gebruik van heidense filosofen, maar niet onkritisch want hij miste bij hen het element van de liefde tot God, het besef van zonde en van Gods genade. Tegenover de gnostiek met haar opvatting van een kwade Schepper-God stelde Origenes de ene goede God van het Oude én het Nieuwe Testament. Platonisch beïnvloed was zijn visie op verlossing als het deelhebben aan de goddelijke natuur.

Origenes werd verketterd vanwege zijn excessieve allegorie, vanwege de opvatting van een pre-existente ziel (die al vóór de geboorte zou bestaan) en vanwege zijn ariaanse neiging om de Zoon ondergeschikt te maken aan de Vader.

Leerde Origenes ook niet de wederoprichting van alle dingen? Uit het boek van Ledegang blijkt niet een soort alverzoening bij Origenes. Het gaat hier om een interpretatie van 1 Kor. 15:23-28, waar de apostel spreekt over Christus, Die alles aan God de Vader onderwerpt en ten slotte ook Zichzelf aan Hem onderwerpt, opdat God „alles in allen” zal zijn. Volgens Gen. 1:26 heeft God de mens geschapen naar Zijn beeld en gelijkenis, maar in het volgende vers blijkt volgens Origenes dat Hij de mens wel naar Zijn beeld, maar niet naar Zijn gelijkenis schiep. Ledegang: „Dat wil zeggen dat de mens bij de eerste schepping wel het beeld van God kreeg, maar dat de volmaakte gelijkenis pas bij de voltooiing gerealiseerd wordt.” Naar het begin van Gen. 1:1 keert volgens Origenes alles weer terug: die aarde en hemel worden het verblijf en de rustplaats van de vromen. Zij zullen God kennen van aangezicht tot aangezicht, en zo vindt het volmaakte herstel van de hele schepping plaats.

Tegenwoordig zijn theologen volgens Ledegang van mening dat de veroordeling van Origenes op onjuiste gronden heeft plaatsgehad. De kerkvader wilde binnen de apostolische traditie blijven. In dit boek wordt hij duidelijk vanuit de orthodoxe kant belicht. Ledegang schreef een handzame inleiding die hij voorzag van een aantal interessante kernteksten.

Origenes, dr. F. Ledegang; uitg. Kok, Kampen, 2010; ISBN 978 90 435 1866 6; 205 blz.; € 17,50.