Experts zijn bezorgd over de opmars van resistente ziekteverwekkers. Hajo Grundmann, hoogleraar infectieziekten en epidemiologie in het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG), laat er geen misverstand over bestaan: „Zestig jaar geleden hadden we geen antibiotica. Toen was een longontsteking een ernstige ziekte met een vaak dodelijke afloop. Die tijd komt terug.”

Hoe lang dat nog zal duren? Grundmann waagt zich niet aan een voorspelling. „Maar ik zie wel dat het aantal meldingen van ziektegevallen door ongevoelige bacteriën de laatste tijd snel stijgt. Het is belangrijk dat er maatregelen worden genomen om de opmars van resistente bacteriën te vertragen.”

Grundmann is behalve bij het UMCG ook werkzaam bij het RIVM in Bilthoven en betrokken bij EARS-Net, een systeem dat uitbraken registreert van bacteriën die ongevoelig zijn geworden voor antibiotica. EARS-Net valt onder het European Centre for Disease Prevention and Control (ECDC) in Stockholm.

De medisch-microbioloog noemt een artikel dat recent verscheen in het tijdschrift Eurosurveillance, een uitgave van het ECDC. Het bevat een inventarisatie van uitbraken in diverse landen van bacteriën die ongevoelig zijn geworden voor de nieuwste antibiotica, de zogeheten carbapenems. Griekenland en Israël staan boven aan de lijst.

In deze twee landen zijn de afgelopen jaren bij patiënten in ziekenhuizen frequent infecties vastgesteld met een voor deze antibiotica resistent geworden darmbacterie die een longontsteking kan veroorzaken: Klebsiella pneumoniae. Vele tientallen Israëliërs liepen de bacterie in 2007 in ziekenhuizen op, werden vervolgens ernstig ziek of overleden, zo meldden destijds diverse media binnen en buiten Israël.

In Italië en Polen heeft dezelfde ziekteverwekker zich inmiddels breed verspreid, in Frankrijk, Duitsland en Hongarije is hij hier en daar opgedoken. Nederland staat in het rijtje landen met een enkele ziekenhuisuitbraak. Buiten Europa circuleert dezelfde resistente Klebsiellastam onder meer in Noord- en Zuid-Amerika en China.

De bewuste ziekteverwekker produceert een enzym, carbapenemase, dat de werking van antibiotica neutraliseert. Van carbapenemasen bestaan overigens verschillende varianten. Tot de nieuwste behoort New Delhi metallo-beta-lactamase (NDM-1), die recent in dertien Europese landen, waaronder Nederland, opdook. Klebsiella pneumoniae is hoofdleverancier, maar er zijn inmiddels ook andere darmbacteriën, zoals de Escherichia coli (E. coli), aangetroffen die deze enzymen produceren. E. coli is de belangrijkste veroorzaker van urineweginfecties.

Eveneens wijdverbreid is de zogeheten methicilline-resistente Staphylococcus aureus (MRSA). Deze huidbacterie is ongevoelig geworden voor de belangrijkste groepen antibiotica, de penicillines en de cefalosporines. Vaak is zij ook resistent voor andere soorten antibiotica.

De kans om te overlijden aan een bloedvergiftiging –sepsis– door MRSA is 80 procent hoger dan aan een bloedvergiftiging door een ‘normale’ stafylokok, zo bleek uit een recente studie.

Bij een resistente E. colibacterie was het sterfterisico door bloedvergiftiging zelfs 150 procent hoger dan bij een normale E. coli. „Een zeer duidelijk verschil”, aldus Grundmann. Deze resistente ziekteverwekker behoort tot een groep bacteriën die bèta-lactamase (ESBL, extended spectrum bèta-lactamase) produceren, een enzym dat antibiotica (cefalosporinen) onwerkzaam maakt.

Risico’s lopen vooral mensen met een verminderde weerstand, zoals ernstig zieken die op intensivecareafdelingen worden verpleegd, kankerpatiënten en verzwakte en bedlegerige ouderen met urinekatheters of problemen met de luchtwegen. Ook bij slachtoffers van ongevallen kunnen resistente bacteriën complicaties geven, waardoor langdurige ziekenhuisopnames nodig zijn.

Voor gezonde mensen buiten het ziekenhuis vormen resistente bacteriën volgens Grundmann normaliter geen bedreiging. „Je treft ze echter wel vaker aan onder de algemene bevolking. Als zo’n bacterie een blaas-, nierbekken-, of longontsteking veroorzaakt, is die heel moeilijk te behandelen. Dan moet het eigen afweersysteem het werk doen.”

De medisch microbioloog is om een aantal redenen niet optimistisch over de toekomst. „In veel landen zijn antibiotica nog zonder recept verkrijgbaar. Dat leidt tot een hoge consumptie, waardoor resistentie sneller ontstaat.”

Daarnaast produceren landen als China en India tegenwoordig de nieuwste antibiotica, waarvan de patenten inmiddels zijn verlopen, met tonnen tegelijk tegen lage prijzen. Ook dat leidt wereldwijd tot een enorme consumptieverhoging.

Een zorgpunt vormt ook de intensieve veehouderij. „Artsen zijn in Nederland heel terughoudend met het voorschrijven van antibiotica. Daarin is ons land een voorbeeld. Maar wat er in de veehouderij gebeurt, is verschrikkelijk.” Daar werden antibiotica eerst massaal gegeven als groeibevorderaar. Nu dat verboden is, worden ze verstrekt op ‘therapeutische’ basis. „Ook daarin geeft Nederland een voorbeeld, maar helaas het verkeerde.”

Inmiddels hebben staatssecretaris Bleker (Landbouw) en minister Schippers (Volksgezondheid) aangekondigd dat in 2013 het antibioticagebruik in de veehouderij met de helft moet zijn teruggedrongen. Grundmann is daar blij mee, maar stelt dat het belangrijk is dat het niet bij deze stap blijft.

Hoe wijdverbreid het probleem in Nederland is, bleek recent uit RIVM-onderzoek. In oppervlaktewater en slib in veeteeltrijk gebied komen hoge percentages bacteriën voor die resistent zijn tegen een of meer antibiotica.

In varkenshouderijen en kalvermesterijen circuleert de MRSA-bacterie volop. De pluimveesector staat vooral bekend om zijn salmonellaproblematiek. Maar kippenvlees bevat in negen van de tien gevallen ook ESBL-producerende bacteriën, zo bleek recent uit onderzoek door het Amphia Ziekenhuis in Breda.

Grundmann geeft daarom het advies om in de keuken bij de vleesbereiding hygiënisch te werken en daarna zorgvuldig de handen te wassen. „Als het vlees eenmaal goed verhit is geweest, is het gevaar voor besmetting geweken. Consumptie is dan veilig.”

Nieuwe antibiotica komen er volgens Grundmann voorlopig niet. Ontwikkeling is voor de industrie commercieel niet interessant. „Een kuur duurt maar kort en dokters schrijven liever geen antibiotica voor als het niet echt nodig is.”

Van vaccinatie tegen ziekteverwekkende bacteriën valt weinig te verwachten, zegt Grundmann. „Vaccins werken tegen virussen en tegen bacteriën die toxines produceren, zoals bij difterie en tetanus. Ze helpen niet tegen andere bacteriën.”

Ligt de glorietijd van antibiotica achter ons? „Ja. Hygiëne wordt weer heel belangrijk.”

Epidemieën in 2010

Uitbraken van besmettelijke ziekten zijn elk jaar goed voor een lange lijst meldingen van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Toch kan de organisatie wereldwijd slechts een fractie van de ziektegevallen oppikken, doordat in veel landen een besmetting niet met laboratoriumonderzoek kan worden bevestigd. De belangrijkste meldingen op een rij.

Cholera

Haïti kampt sinds eind oktober met een grote uitbraak van cholera. De internationale media besteedden er veel aandacht aan, zeker ook omdat veel Haïtianen in januari door een aardbeving dakloos zijn geworden en nog altijd geen vast dak boven hun hoofd hebben. Vrijwel tegelijkertijd berichtte de WHO over cholera in overstroomde gebieden in Pakistan. Begin oktober waarde de ziekte rond in de Centraal-Afrikaanse landen Kameroen, Tsjaad, Niger en Nigeria.

Polio

Een ziekte die in Nederland niet meer voorkomt, door vaccinatie van jonge kinderen, is polio. Om dat zo te houden, is het belangrijk dat minstens 80 procent van de bevolking is ingeënt. Dat bleek eerder dit jaar in Tadzjikistan. In april werd daar polio geconstateerd. De laatste keer was dit voorgekomen in 1997. In 2002 werd het land officieel poliovrij verklaard. De WHO vermoedt dat de ziekteverwekker afkomstig was uit buurland Afghanistan, waar polio niet onder controle is. Vanuit Tadzjikistan verspreidde de ziekte zich naar Kazachstan, Oezbekistan en de noordelijke Kaukasus. Andere uitbraken werden gemeld in Afrika, in de landen Angola en de Democratische Republiek Congo.

Gele koorts

In verschillende delen van tropisch Afrika veroorzaakte gele koorts afgelopen jaar epidemieën: Ivoorkust, Guinee, Kameroen, Congo en Senegal. Het virus wordt verspreid door de Aedesmug. Er bestaan geen medicijnen tegen de ziekte; uitbraken zijn te voorkomen en binnen de perken te houden met vaccinatie.

Mexicaanse griep

Nog geen jaar geleden waren mensen wereldwijd in de ban van het Mexicaanse griepvirus. Hoe viel de verspreiding van het virus in te dammen? Hoeveel slachtoffers zou de ziekte maken, wie moest ertegen worden ingeënt? Uiteindelijk verliep de griepepidemie veel milder dan wetenschappers en beleidsmakers voorspelden en verwachtten. Op 10 augustus verklaarde de algemeen directeur van de WHO, Margaret Chan, dat de ”postpandemische” periode was aangebroken: het nieuwe Mexicaanse influenzavirus was een gewone seizoensgriep geworden.