Met toenemende verbazing sloeg politicoloog Paul Lucardie, verbonden aan het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen, in de achterliggende weken de stijgende onrust binnen het CDA gade. Dát er gerommel zou ontstaan rondom de onderhandelingen met de PVV had hij wel verwacht. Maar niet dat emoties zó hoog zouden oplopen. „Ik ken het CDA toch als een pragmatische partij met voldoende bestuurlijke ervaring om rimpels snel weer glad te kunnen strijken.”

Maar gladjes verliep het deze keer zeker niet bij de partij die tot nog toe bekendstond als dé machtsmachine in de Nederlandse politieke polder. Wat half augustus op fluistertoon begon met een manifest in dagblad Trouw van 44 CDA-leden raakte vorige week in een stroomversnelling toen partijdinosaurus Lubbers zich openlijk keerde tegen de onderhandelingen met de PVV. Als klap op de vuurpijl legde het prominente Kamerlid Klink deze week in een brief een bom onder de onderhandelingen door –met in zijn kielzog de Kamerleden Ferrier en Koppejan– samenwerking met de PVV „een onbegaanbare weg” te noemen.

Bloedgroepen

Hoewel het CDA in 1980 ontstond als samenraapsel van de bloedgroepen ARP, CHU en KVP, verloopt de huidige crisis langs geheel andere scheidslijnen, zegt de Groninger politicoloog. „Het werd wel gesuggereerd dat de huidige dissidenten voornamelijk uit de gereformeerde hoek, van voormalig antirevolutionairen, zouden komen. En een man als Klink zou je daar ook goed onder kunnen scharen, maar niet een rooms-katholiek als Van Agt. Nee, het is nu een soort links-rechts, alleen dan niet in de gebruikelijke economische zin van het woord, maar veel meer in maatschappij- en cultuurvisie.”

De clash tussen die christelijk-sociale en christenconservatieve stroming binnen het CDA hebben we volgens hem al vaker gezien. „Onder meer bij sociaaleconomische kwesties in de jaren negentig, maar ook rond de kernwapensdiscussie speelde het een rol.”

Ook Leids universitair docent staats- en bestuursrecht mr. dr. H. M. ten Napel ziet het huidige schisma binnen het CDA zich niet voltrekken langs oude breuklijnen. „Integendeel, je ziet verrassende, nieuwe verbanden ontstaan. Van Agt en Aantjes die in 1977 nog tegenover elkaar stonden, ondertekenden nu één appel!”

Epistel

Verbaasd was Lucardie niet alleen door de hevige onrust binnen het CDA. Oók het epistel van Klink, dat woensdagavond uitlekte naar de NOS, noemt hij opmerkelijk. „Eerlijk gezegd vind ik het meer een dagboeknotitie dan een brief. Klink zet zijn twijfels helder op papier, maar het blijft allemaal een beetje vreemd en warrig.”

Ook Ten Napel noemt bepaalde passages in de brief merkwaardig. Zo zouden volgens Klink „inzet en uitgangspunten” van CDA en PVV te verschillend zijn „om verzoend te kunnen worden” via een regeerakkoord. Ten Napel: „Maar de partijen waren toch al overeengekomen dat ze elkaars standpunten zouden respecteren?”

Daar komt volgens hem nog bij dat fractieleider Verhagen al had aangegeven om beleidsvoornemens die de rechtsstaat zouden aantasten niet te zullen toleren. „En daar is hij nog steeds niet van teruggekomen.”

De Leidse staatsrechtgeleerde, die in 1992 promoveerde op de totstandkoming van het CDA, vraagt zich ook af waarin samenwerking met de PVV zou verschillen van die met andere coalitiepartners. „Partijen brengen altijd hun eigen verhaal, ook D66 en GroenLinks zouden dat hebben gedaan. Het enige wat ik kan bedenken, is dat Klink geen gradueel, maar een absoluut verschil ziet tussen deze partijen en de PVV.”

Dat Klink in de brief stelt ervoor te vrezen dat het CDA in de Kamer constant afstand zal moeten nemen van de PVV, frappeert Ten Napel evenzeer. „Wat is daar mis mee? Het geeft het CDA juist de gelegenheid om zijn ideologische uitgangspunten voor het voetlicht te brengen. Zó bestrijden ze de PVV op de plek waar dat hoort te gebeuren, namelijk in het parlement.”

Met zijn brief heeft Klink in ieder geval bewerkstelligd dat wanneer de partij zich op een congres mag uitspreken over het onderhandelingsresultaat, ook de dissidenten uit de fractie zich vrij mogen uiten, zegt Ten Napel. „Voor het CDA is dat een enorme stap, waardoor de Kamerfractie verzandt in een spanningsveld. Kamerleden handelen zonder last of ruggespraak, maar het wordt nu erg moeilijk om nog tegen een uitspraak van het congres in te gaan.”

Elegant

Lucardie ziet het CDA desondanks wel weer uit de huidige impasse geraken. Een scheuring binnen de partij ziet hij niet zo snel ontstaan. „Ik zie daarvoor nog geen aanwijzingen, zoals groepjes die afzonderlijk van elkaar gaan vergaderen.” Maar wat niet is kan nog komen, meent hij. „Als de samenwerking met Wilders toch wordt doorgezet en er maatregelen moeten worden genomen waar CDA’ers moeite mee krijgen, is dit zeer wel denkbaar.”

De „elegantste oplossing” zou volgens de Groninger zijn dat het congres straks tegen het akkoord stemt. „En het zou misschien zelfs verstandig zijn als de partijleiding dit stimuleert in plaats van ontmoedigt.”

In dat geval zijn de rijen eenvoudig te sluiten. „Dan kun je zeggen: we hebben het geprobeerd, maar de achterban wil het niet. Voor de voorstanders van een kabinet over rechts is dat weliswaar pijnlijk, maar voor de partij als geheel is het beter. Bovendien: ik kan me ook niet voorstellen dat die combinatie over rechts, na wat er allemaal is gebeurd, nog écht een groot succes kan worden.”